حکیم ترمذی از نگاه عطار نیشابوری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار الهیات و ادیان، دانشگاه شهیدبهشتی

چکیده

ترمذ همواره در طول تاریخ، خاستگاه بسیاری از بزرگان دین و عالمان و عارفان سترگ بوده است؛ چنان‌که حافظ ‌ابرو آن را «مدینةالرّجال» خوانده است. ازجملۀ بزرگان این شهر می‌توان به شخصیت‌های زیر اشاره کرد: ابوبکر ورّاق ترمذی، از مشایخ صوفیه؛ سیدبرهان‌الدین ترمذی؛ ابوعیسی محمدبن عیسی ترمذی، مؤلف کتاب الجامع الصحیح، از صحاح ستّۀ اهل سنت؛ ابوجعفر محمدبن احمدبن نصر ترمذی، فقیه شافعی؛ و سرانجام، حکیم مورد نظر ما در این مقاله، ابوعبدالله محمدبن علی‌بن حسن (یا حسین) بن بشربن هارون، مشهور به «حکیم ترمذی»، محدث، مفسر، متکلم و صوفی دانشمند که در سدۀ  سوم قمری (‌نهم میلادی) می‌زیسته است. صوفیانِ بسیاری شاگردان حکیم ترمذی به‌شمار می‌آمده‌اند که از میان آنان می‌توان به احمدبن محمد عیسی، حسن‌بن علی جوزجانی، و ابوبکر ورّاق ترمذی اشاره کرد. متکلمی همچون غزالی، و بزرگ‌عارف اندلس، جناب محی‌الدین ابن‌عربی، از آثار و افکار ترمذی بهره‌ها برده‌اند، و به‌ویژه ابن‌عربی، از حکیم ترمذی به‌مثابۀ یکی از اقطاب خویش یاد کرده است. ترمذی همچنین، مکتب خاصی را به نام «حکیمیّه» بنیان نهاده است. یکی از ترجمان‌های حکیم مزبور را می‌توان در بخش پنجاه‌و‌هشتم شاهکار محمدبن ابراهیم فریدالدین عطار نیشابوری، تذکرۀ الاولیاء، یافت؛ کتابی که طبق نظر رینولد نیکلسن، ویراستار علمی کتاب، در پیش‌گفتاری که بر این اثر نوشته است، قدیمی‌ترین اثر از این نوع در زبان پارسی است. هرچند اثر یادشده در ضبط ازمنه و جزئیات شرح احوال، دچار کاستی‌هایی است، باوجوداین، مشتمل بر حجم عظیمی از اطلاعاتی است که در تراجم بعدی یا در هیچ منبع دیگری نمی‌توان یافت. ارزش تذکره، به‌مثابۀ منبعی برای تاریخ تصوف، می‌تواند به‌طور جدی برآورد و بدان بها داده شود. این تذکره اساساً معطوف و ناظر به بیان پندهای اخلاقی و کلمات حکیمانه‌ای‌ است که پیرایش اخلاقی آدمیان براساس آن استوار است.
در مقالۀ حاضر، سعی می‌کنیم گزیده‌ای از مهم‌ترین نکاتی را که عطار نیشابوری در توصیف خود از حکیم ترمذی ذکر کرده است، ارائه دهیم. افزون‌برآن، تلاش می‌کنیم منتخبی از کلمات حکمت‌آمیز و حکمت‌آموز ترمذی را براساس نقل نیشابوری ارائه و مستندات، شواهد، توضیحات و تفسیرهای حکمی، عرفانی و قرآنی آن را عرضه کنیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Hakim Tirmizi in ‘Attar Neyshabouri’s Point of View

نویسنده [English]

  • Mohammadamin Shahjouei
Assistant Professor Faculty of Theology and Religions, Shahid Beheshti University
چکیده [English]

Many Sufis are considered as the disciples of Hakim Tirmidhi of which we can refer to Ahmad ibn Mohammad ibn ‘Isa, Hassan ibn ‘Ali Jawzjani, and Abu-Bakr WarraqTirmidhi. A theologian, such as al-Ghazzali, and a great Andalusian mystic, Muhyiddin ibn al-‘Arabi, have highly utilized Tirmidhi’s thought and works, and the latter has regarded him as one of his poles (aqtab). Tirmidhi also has founded a specific school named ‘hakimiyya’.
One of Hakim Tirmidhi’s biographies is that one we can see in the fifty eighth part of the masterpiece of ‘Attar Neyshabouri, Tadhkiratu ‘l-Awliyā (Memories of the Saints) which is, as Reynold A. Nicholson, the editor of the work, says in his preface on the book, the oldest work of the kind in Persian language. Although deficient in dates and biographical details of any sort, it contains a large amount of material which is not to be found in the later biographies or anywhere else. Its value as a source for the history of Sufism can hardly be overestimated. It mainly aims at stating moral advices and words of wisdom on which is based the ethical purification.
In the current essay, we will try to present a selection of the most important points ‘Attar Neyshabouri has mentioned in his description of Hakim Tirmidhi. Moreover, we will attempt to submit a selection of the wise words of Tirmidhi, quoted by ‘Attar, together with their theosophical, mystical and Quranic documentations, witnesses, and explanations.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hakim Tirmizi
  • ‘Attar Neyshabouri
  • Tadhkiratu ‘l-Awliyā