رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی164520161001Aشناسنامه فارسی مجله شامل: طرح جلد، صفحه بسم الله، شناسنامه فارسی، راهنمای تدوین مقاله، فهرست مقالات1622202FAJournal Article20151017https://www.rudakijournal.ir/article_22202_5191c674d0f45244e2c1bbe8aec2123b.pdfرایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی164520161001Тааммуле дар чароии бозгашт ба Бедил дар Осиёи Марказї
(бозгаште аз рўи аљз ё иќбол аз сари ишќ?)تأملی در چرایی بازگشت به بیدل در آسیای مرکزی (بازگشتی از روی عجز یا اقبال از سرِ عشق؟)1522081FAابراهیم خدایاردانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیتمدرس، تهران، ایرانJournal Article20151010Пажўњишгарони њавзаи адабиёт дар Осиёи Марказї, дар масири шинохти мероси адабї ва забонии ин минтаќа дар бозаи замонии нимаи дувуми садаи сездањум то нимаи нахусти садаи чањордањуми ќамарї/ нуздањум то авоили садаи бистуми мелодӣ1 бо падидаи мунњасир ба фарди фарњангї ва адабї бо номи Бедил (1054-1133ќ./1644-1720), ва таъсири бечунучарои андеша, ќолаб ва сабки баёни ин шоири нозукхаёли форсисарои Њинд бар адибони форсу тољик ва ўзбекзабони ин минтаќа мувољењ мешванд. Ин падида каму беш дар ин солњо дар миёни адибони њавзањои љуѓрофиёи Афѓонистон ва шебњиќора низ дида мешавад; Аммо шароит дар Эрон ба гунањои дигар буд ва адибони ин њавза дар њаракати огоњона бо ишораи бузургони њалќаи адабї шаклгирифта дар Исфањон, аз нимаи дувуми садаи дувоздањум то авоили садаи чањордањуми ќамарї, шеваи салафи худро пеши чашм дошта, аз сабки мавсум ба «ҳиндӣ», ва шохањои эронї ва њиндии он ба парчамдории Соиби Табрезӣ (1000-1086ќ.?/1592-1676м.?) ва Бедили Дењлавї рух бартофтанд ва аз мероси шигарфи ин мактаб безорӣ љустанд. Дар бораи тафовутписанди муњитњои адабии ёдшуда, пажўњишгарони барљастаи адаби форсї, урду ва ўзбакӣ асарњои муњиммеро таълиф кардаанд, ки дар ин миён тањќиќоти Муњаммадризо Шафеъи Кадканӣ (т. 1318ш./1939) дар Эрон; Салоњуддин Салљуќї (1275ё1275-1349ш./1895ё1896-1970) ва Асадуллоњи Ҳабиб (т. 1320ш./1941) дар Афѓонистон, Абдуррауфи Фитрати Бухорої (мќт. 1937) ва Иброњими Муъминоф (1908-1974) дар Узбекистон ва Садриддин Айнї (ф. 1954) дар Тољикистон хислати ягона дорад. Њарчанд њанўз њам дар бораи чароии ин тафовут гуфтанињо фаровон аст ва ниёз ба пажўњишњои љиддї ва дароздоман эњсос мешавад. Нигорандаи ин сутур дар се маќолаи људогона дар бораи Бедил ва бедилгарої дар муњити адабии Мовароуннањр дар садаи нуздањум ва авоили садаи бистӯм, бо мурољиа ба манобеъи дасти аввали кишварњои Осиёи Марказї раванди гароиш ба Бедилро воковӣ карда аст: 1. Худоёр, Иброњим. «Бедилгарої дар муњити адабии Мовароуннањр». Китоби моњи адабиёт ва фалсафа. С 6. Ш 12(72). С 47-57; 2. --------- «Садриддин Айнї ва Бедил». Пажўњишњои забон ва адаби форсї. С 2. Ш 5. С 75-94; 3. -------- бо њамкории Ғулом Каримов. «Фењристи китобњои чопи сангии Бедил дар Мовароуннањр- Ӯзбекистон». Дониш. Ш 94. С 117-128. Дар ду се дањаи ахир, тањќиќоти густардае дар муњитњои донишгоњї ва хориљ аз он дар бораи Бедил дар Эрон ба риштаи тањрир даромадааст. Натоиљи ин пажўњишњо дар дигаргунии зоиќа ва писанди ањли адаби Эрон ба Бедил комилан муассир воќеъ шудааст. Ин рўзњо дигар Бедил дар миён эрониён шоири ноошно нест. Вай илова бар касби љойгоњи дархур дар пажўњишњои донишгоњї, мояи дилмашѓулии гурўњи чашмгире аз шоирони ним садаи ахир, аз Сӯњроби Сипењрӣ (1307-1359ш./1928-1980) то Ҳасани Ҳусайнӣ (1335-1383ш./1956-2004) ва пас аз он дар миёни насли љавонтар, будааст. Њарчанд зоиќаи бедилпажӯњон дар Эрон, ба бедилгарої марсум дар ин њавзаи мутолиотӣ мунљар нашуд. Алоќаи ошиќонаи њамзабононамон дар Афѓонистон ба Бедил достони дигаре дорад. Садаи бистум дар Осиёи Марказї, садаи шигифтангез ва ибратомўзе буд. Сароѓози истиќлолталаб, дар миёнаи роњ фурўхуфта дар домани Иттињоди Ҷамоњири Шўравии Сотсиалистї, ва дар поёни роњ дорои кишварњои мустаќил дар тарози љањонї. Дар оѓоз ин сада, дар ин минтаќа љунбишњои озодихоњї ва истиќлолталабӣ, ҳарчанд андаке дертар аз ҷунбишҳои машрутахоҳӣ дар шарқи дур ва Ховари Миёна, дар Ҷопон, Эрн ва Туркия, ба вуқӯъ пайваст ва ҷунбуҷӯши зиёде барои касби истиқлол аз ҳукумати Тезор ва Хону хонигарии аморотњои Бухоро ва Хоразм аз худ нишон дод, дастоварди дархӯре барои ин минтаќа надошт. Дар њамин давра, аз он љо кӣ њанўз низоми таълим ва тарбияти суннатӣ дар макотиб (мадрасањои ибтидоӣ) ва мадориси пешин (мадориси олї, донишгоњ) побарљо ва маводи дарсии онњо таѓйире накарда буд, њазорон тан аз толибони илми минтаќа аз њар ќавму нажод ва њар забону зоиќа, бо осори Бедил ва Ҳофиз2 ва Саъдӣ по ба дунёи доноӣ мениҳоданд. Чопхонаҳои фаровоне дар шаҳрҳои Тошканд, Самарқанд, Хуҷанд, Бухоро, ва Хоразм бо чопи осори шоирони мавриди алоқаи мардум, онҳоро дар роҳи расидан ба дунёи дилхоњшон ёри мерасонанд. Њам аз ин рӯ буд, ки танњо дар фосилаи солњои 1301-1335ќ./1883-1916 осори Бедил 54 бор ба сурати чопи сангӣ бо њадафи таъмини китобњои дарсии ин манотиќ рўи чопро дид. Бо вуќўи инќилоби октябр 1917 ва ба дунболи он ташкили љумњурињои шўроӣ дар 1924 низоми таълим ва тарбияти ќадим аз байн рафт ва бо таѓйироти дигаре, ки дар соњати андеша ва зисти маънавии мардуми минтаќа рух дод, иќбол ба суннат, њарчанд яксара аз байн нарафт, њамонанди гузашта пурфурӯғ набуд. Дар поёни садаи бистум истиќлоли љумњурињои Осиёи Марказї, аз љумла Ӯзбакестон ва Тољикистон, дар соли 1991 фурсати беназиреро дар ихтиёри ањли адаб ва њунари тољику ўзбек гузошт. Ин рўзњо бисёре аз фарњехтагони тољику ўзбек дар масири шинохти ниёгони худ гом нињодаанд ва бо оташи серинопазир ба дунболи тањќиќ дар бораи суннатњои неки онон њастанд. Дуруст аст, ки замон наќши муњимме дар соњати андешагии мардум эљод мекунад ва дар љињатдињӣ ба писандњои онњо муассир воќеъ мешавад, бозгашт ба мероси Бедил ва бозхони осори вай ва пайравонаш дар ин минтаќа, агар аз рўи шинохти амиќ ва дарки мавќеияти кунунии адабиёти ин минтаќа набошад, дур нест зиёнњои бузургеро ба мероси адабии он ворид кунад. Дар ин љустор бино надорам андешаи Ањмади Дониш (1827-1897), Фитрати Бухорої ва Садриддин Айниро дар маќоми пешравони тарњи интиќоди назарияи бедилгарої ва офатњои он дар Осиёи Марказї такрор кунам. Аммо тарњи ин мавзўъ холи аз лутф нест, ки агар бозгашт ба Бедил ба маънии бозгашт ба сабку андешаи Бедил бидуни таваљљӯњ ба воќеияти рухдода дар матни адабї аз як су, ва шеваи зисти маънавии мардумон аз сўи дигар, дар ин минтаќа бошад, батардид абтар хоњад монд. Ман дўст дорам бозгашт ба Бедилро дар ин минтаќа бо иќболи њамешагии мардуми Эрон ва ин минтаќа ба Ҳофизи Шерозӣ баробар нињам. Бо ин маънї, бозгашт ба Бедил ва мероси вай дар Осиёи Марказї ва њар љои дигар, натанњо њељ зиёне надорад, балки паноњ бурдан ба домони донои дунёдидааст, ки таљрибњњо ва бардоштњои ноби худро аз зиндагї ва печухамњояш, рангорангии њастиро бо њамаи талхињо ва зебоињояш дар ихтиёри мухотабон ќарор медињад ва ононро дар паймудани роњњои нарафта дастгирӣ мекунад. Магар адабиёти воло вазифњои љуз ин дорад?! Агар гуфтаи Арасту, донои Юнон, ро њанўз дар бораи вазифаи адабиёт, яъне лаззатофаринї ва ибрат гирифтан, дуруст бидонем- ва њаќ њам чизе љуз ин нест- бозгашт ба Бедил дар Осиёи Марказї, бозгашт аз рўи аљз нахоњад буд, балки онро бояд бозгашт аз рўи ишќ таъбир кард. Ин бозгашти ошиќона аст. Бинобар ин муборак аст ва моно. Бедил њамчун Рўдакї, Хайём, Фирдавсї, Саъдї, Ҳофиз, Ҷомї ва Соиб дар ќафаси танги замону макон боќи намемонад ва метавонад њалќаи васли дўстдорони андеша ва њикмати шарќ дар забони ширин ва ќомати фариштасони форсӣ дар густарае ба бузургии Эрон, Афѓонистон, Шабњиќора ва Осиёи Марказї бошад. Ба гуфтаи Бедил: Зин пеш, ки дил ќобили фарњанг набуд, Аз печу хами тааллуќам нанг набуд. Огоњиам аз њарду љањон вањшат дод, То бол надоштам ќафаси танг набуд. <strong> </strong><strong>П</strong><strong>айнавиштњо</strong> 1. Иќбол ба нусхабардорӣ аз осори Бедил дар Мовароуннањр дар садањои 19-20 мелодї њайратангез аст. Дар фењристе, ки ба њамин манзур барои муаррифии осори ирфонӣ мањфуз дар махзани нусахи хаттии Абурайњони Берунии Тошканд (2000) тадвин шудааст, 612 нусха (аз шумораи 1049-1342) ба осор марбут аст. 2. Дар муќаддимаи яке аз чопњои сангии девони Ҳофиз, ки ба шумораи 4311 дар махзани нусахи хаттии Абурайњони Берунии Тошканд нигањдорӣ мешавад, дар бораи Бедилхонии кўдакон мактабхонњои Тошканд, пойтахти имрўзи Ҷумњурии Ӯзбакестон, навишта шудааст: «маълуми нозирони ин китоб буда бошад, ки аксари кўдакони мактабхона баъд аз хатми ин китоби мустатоб ба Мирзо Бедил медароянд [...]» . 3. Тае солњои 1884-1917 яъне дар муддати 33 сол, девони Ҳофиз ё гузидаи ашъори вай 66 бор ба чоп расид, ки сањми Тошканд аз ин чопҳо 57 навбат аст.پژوهشگران حوزة ادبیات در آسیای مرکزی، در مسیر شناخت میراث ادبی و زبانی این منطقه در بازة زمانی نیمة دوم سدة سیزدهم تا نیمة نخست سدة چهاردهم قمری/ نوزدهم تا اوایل سدة بیستم میلادی<sup>۱</sup> با پدیدة منحصربهفرد فرهنگی و ادبی با نام بیدل (1054-1133ق./ 1644-1720م.)، و تأثیر بیچونوچرای اندیشه، قالب و سبک بیان این شاعر نازکخیالِ فارسیسرایِ هند بر ادیبان فارستاجیک و ازبکزبان این منطقه مواجه میشوند. این پدیده کموبیش در این سالها در میان ادیبان حوزههای جغرافیایی افغانستان و شبهقاره نیز دیده میشود؛ اما شرایط در ایران بهگونهای دیگر بود و ادیبان این حوزة در حرکتی آگاهانه با اشارة بزرگان حلقة ادبی شکلگرفته در اصفهان، از نیمة دوم سدة دوازدهم تا اویل سدة چهاردهم قمری، شیوة سلف خود را پیشِ چشم داشته، از سبکِ موسوم به «هندی»، و شاخههای ایرانی و هندی آن به پرچمداری صائب تبریزی (1000-1086ق.؟/ 1592-1676م.؟) و بیدل دهلوی رخ برتافتند و از میراث شگرف این مکتب بیزاری جستند. دربارة تفاوت پسند محیطهای ادبی یادشده، پژوهشگران برجستة ادب فارسی، اردو و ازبکی اثرهای مهمی را تألیف کردهاند که در این میان تحقیقات محمدرضا شفیعی کدکنی (ت. 1318ش./ 1939م.) در ایران، صلاحالدین سلجوقی (1275 یا 1275-1349ش./ 1895 یا 1896-1970م.) و اسدالله حبیب (ت. 1320ش./ 1941م.) در افغانستان، عبدالرئوف فطرت بخارایی (مقت. 1937م.) و ابراهیم مؤمناف (1908-1974م.) در ازبکستان و صدرالدین عینی (ف. 1954م.) در تاجیکستان خصلتی یگانه دارد؛ هرچند هنوز هم دربارۀ چرایی این تفاوت گفتنیها فراوان است و نیاز به پژوهشهای جدی و درازدامن احساس میشود. نگارندة این سطور در سه مقالة جداگانه دربارة بیدل و بیدلگرایی در محیط ادبی ماوراءالنهر در سدة نوزدهم و اوایل سدة بیستم، با مراجعه به منابع دستِاول کشورهای آسیای مرکزی روند گرایش به بیدل را واکاوی کرده است: ۱. ابراهیم خدایار، «بیدلگرایی در محیط ادبی ماوراءالنهر»، <em>کتاب ماه ادبیات و فلسفه، </em>س6، ش12(72)، صص47-57؛ ۲. --------- «صدرالدین عینی و بیدل»، <em>پژوهشهای زبان و ادب فارسی</em>، س2، ش5، صص75-94؛ ۳. -------- با همکاری غلام کریماف، «فهرست کتابهای چاپ سنگی بیدل در ماوراءالنهر- ازبکستان»، <em>دانش</em>، ش94، صص117-128. در دو سه دهة اخیر، تحقیقات گستردهای در محیطهای دانشگاهی و خارج از آن دربارة بیدل در ایران انجام شده است. نتایج این پژوهشها در دگرگونی ذائقه و پسند اهلِ ادبِ ایران به بیدل کاملاً مؤثر بوده است. این روزها دیگر بیدل در میان ایرانیان شاعری ناآشنا نیست. وی علاوهبر کسب جایگاهی درخور در پژوهشهای دانشگاهی، مایة دلمشغولی گروه چشمگیری از شاعران نیمسدة اخیر، از سهراب سپهری (1307-1359ش./ 1928-1980م.) تا حسن حسینی (1335-1383ش./ 1956-2004م.) و پس از آن در میان نسل جوانتر بوده است؛ هرچند ذائقة بیدلپژوهان در ایران به بیدلگرایی مرسوم در این حوزة مطالعاتی منجر نشد. علاقة عاشقانة همزبانانمان در افغانستان به بیدل داستان دیگری دارد. سدة بیستم در آسیای مرکزی، سدة شگفتانگیز و عبرتآموزی بود. سرآغازی استقلالطلب، در میانۀ راه فروخفته در دامن اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، و در پایان راه دارای کشورهایی مستقل در تراز جهانی. در آغاز این سده، در این منطقه جنبشهای آزادیخواهی و استقلالطلبی، هرچند اندکی دیرتر از جنبشهای مشروطهخواهی در شرق دور و خاورمیانه، در ژاپن، ایران و ترکیه، بهوقوع پیوست و جنبوجوش زیادی برای کسب استقلال از حکومت تزار و خان و خانگری امارات بخارا و خوارزم از خود نشان داد، دستاورد درخوری برای این منطقه نداشت. در همین دوره، ازآنجاکه هنوز نظام تعلیم و تربیت سنتی در مکاتب (مدرسههای ابتدایی) و مدارس پیشین (مدارس عالی و دانشگاه) پابرجا مانده و مواد درسی آنها تغییری نکرده بود، هزاران تن از طالبان علم منطقه از هر قوم و نژاد و هر زبان و ذائقه، با آثار بیدل و حافظ<sup>2</sup> و سعدی پا به دنیای دانایی مینهادند. چاپخانههای فراوانی در شهرهای تاشکند، سمرقند، خجند، بخارا و خوارزم با چاپ آثار شاعران مورد علاقة مردم، آنها را در راه رسیدن به دنیای دلخواهشان یاری میرساندند. هم ازاینرو بود که تنها در فاصلة سالهای 1301-1335ق./ 1883-1916م. آثار بیدل 54 بار بهصورت چاپ سنگی با هدف تأمین کتابهای درسی این مناطق روی چاپ را دید.<sup>۳</sup> با وقوع انقلاب اکتبر 1917م. و بهدنبال آن تشکیل جمهوریهای شورایی در 1924م. نظام تعلیم و تربیت قدیم فروپاشید و با تغییرات دیگری که در ساحت اندیشه و زیست معنوی مردم منطقه رخ داد، اقبال به سنت هرچند یکسره ازبین نرفت، همانند گذشته پرفروغ نبود. در پایان سدة بیستم، استقلال جمهوریهای آسیای مرکزی، ازجمله ازبکستان و تاجیکستان، در سال 1991م. فرصت بینظیری را در اختیار اهل ادب و هنر تاجیک و ازبک گذاشت. این روزها بسیاری از فرهیختگان تاجیک و ازبک در مسیر شناخت نیاکان خود گام نهادهاند و با عطشی سیریناپذیر بهدنبال تحقیق دربارة سنتهای نیک آنان هستند. درست است که زمان در ساحت اندیشگی مردم نقش مهمی دارد و در جهتدهی به پسندهای آنها مؤثر واقع میشود، بازگشت به میراث بیدل و بازخوانی آثار وی و پیروانش در این منطقه، اگر از روی شناخت عمیق و درک موقعیت کنونی ادبیات این منطقه نباشد، دور نیست زیانهای بزرگی را به میراث ادبی آن وارد کند. در این جُستار بنا ندارم اندیشة احمد دانش (1827-1897م.)، فطرت بخارایی و صدرالدین عینی را در مقام پیشروان طرح انتقادی نظریة بیدلگرایی و آفتهای آن در آسیای مرکزی تکرار کنم؛ اما طرح این موضوع خالی از لطف نیست که اگر بازگشت به بیدل بهمعنی بازگشت به سبک و اندیشة بیدل بدون توجه به واقعیت رخداده در متن ادبی از یک سو و شیوة زیست معنوی مردمان از سوی دیگر در این منطقه باشد، بیتردید ابتر خواهد ماند. من دوست دارم بازگشت به بیدل در این منطقه را با اقبال همیشگی مردم ایران و این منطقه به حافظ شیرازی برابر نهم. با این معنی، بازگشت به بیدل و میراث وی در آسیای مرکزی و هر جای دیگر، نهتنها هیچ زیانی ندارد، بلکه پناه بردن به دامان دانایی دنیادیده است که تجربهها و برداشتهای ناب خود را از زندگی و پیچوخمهایش، و رنگارنگی هستی را با همة تلخیها و زیباییهایش در اختیار مخاطبان قرار میدهد و آنان را در پیمودن راههای نرفته دستگیری میکند. مگر ادبیاتِ والا وظیفهای جز این دارد؟! اگر گفتة ارسطو، دانای یونان، را هنوز دربارة وظیفة ادبیات یعنی لذتآفرینی و عبرت گرفتن درست بدانیم- و حق هم چیزی جز این نیست- بازگشت به بیدل در آسیای مرکزی، بازگشت از روی عجز نخواهد بود؛ بلکه آن را باید بازگشت از روی عشق تعبیر کرد. این بازگشت عاشقانه است؛ بنابراین، مبارک است و مانا. بیدل همچون رودکی، خیام، فردوسی، سعدی، حافظ، جامی و صائب در قفس تنگ زمان و مکان باقی نمیماند و میتواند حلقة وصل دوستداران اندیشه و حکمت شرق در زبان شیرین و قامتِ فرشتهسانِ فارسی در گسترهای به بزرگی ایران، افغانستان، شبهقاره و آسیای مرکزی باشد. به گفتة بیدل: <em>زیـن پیش که دل قابلِ فرهنگ نبود </em> <em>از پیــــچوخمِ تعلقم نـنگ نبود </em> <em>آگاهیام از هردو جهان وحشت داد </em> <em>تا بال نداشــــتم قفـس تنگ نبود </em> <strong>پینوشتها</strong> ۱. اقبال به نسخهبرداری از آثار بیدل در ماوراءالنهر در سدههای نوزدهم تا بیستم میلادی حیرتانگیز است. در فهرستی که به همین منظور برای معرفی آثار عرفانی محفوظ در مخزن نسخ خطی ابوریحان بیرونی تاشکند (2000م.) تدوین شده، 612 نسخه (از شمارة 1049-1342) به آثار مربوط است. ۲. در مقدمة یکی از چاپهای سنگی دیوان حافظ که به شمارة 4311 در مخزن نسخ خطی ابوریحان بیرونی تاشکند نگهداری میشود، دربارة بیدلخوانی کودکان مکتبخانههای تاشکند، پایتخت امروزی جمهوری ازبکستان، نوشته شده است: «معلوم ناظران این کتاب بوده باشد که اکثر کودکان مکتبخانه بعد از ختم این کتاب مستطاب به میرزا بیدل میدرآیند [...]». ۳. طی سالهای 1884-1917م.، یعنی در مدت 33 سال، دیوان حافظ یا گزیدة اشعار وی 66 بار بهچاپ رسید که سهم تاشکند از این چاپها 57 نوبت است.https://www.rudakijournal.ir/article_22081_7f521f0d0032d1a502d76473b90dda3a.pdfرایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی164520161001Poetic Style of Darvish Hossein Waleh and Investigation of his Influence on Abdolqader Bidel Dehlavīطرز شعری درویش حسین واله و بررسی اثرگذاریهای وی بر عبدالقادر بیدل72922082FAخلیلالله افضلیاستادیار زبان و ادبیات فارسی، مؤسسۀ پژوهشی بایسنغرJournal Article20150925Darvish Hussein Waleh Heravi is a poet whose life and works are unknown except for general and brief information, and scattered verses in bibliographies and dictionaries due to his unpublished poetical works. However, he is the only poet whose works have been praised by the Indian famous poet and thinker, Abdolqader Bidel. In this paper, after introducing Darvish Hussein Waleh and glancing at his life and works, we have tried to investigate his poetic style and explain some of the similarities of his poetic way with Bidel using available verses in bibliographies and dictionaries,in particular those in Bahar-e-Ajam and Majma-o-Nafayes compiled by Laletic Chend (known as Bahar) and Serajuddin Ali Khan Arezu, respectively.Since Waleh had lived some decades before Bidel and his last years of life coincided with Bidel's youth life, and taking into account the meetings and communications between them, it seems that Bidel has been influenced by Waleh after studying Waleh’s works and being interested in his poetic style. In addition to introducing one great figure in Indian’s poetic and literary styles in this study, we will also introduce one source of Bedil’s poetic style.
درویش حسین واله هروی شاعری است که از زندگی و آثار او بهسبب منتشر نشدن دیوان اشعارش، جز اطلاعات کلی و مختصر، و ابیات پراکنده در تذکرهها و لغتنامهها مطلب بیشتری در دسترس نیست. باوجوداین، یگانهشاعری است که لفظ و معنای اشعار او را شاعر و متفکر شهیر هندی، عبدالقادر بیدل، ستوده است. در این جُستار، پس از معرفی درویش حسین واله و نگاهی به احوال و آثار او، با استفاده از ابیات در دسترس وی در تذکرهها و لغتنامهها، بهویژه <em>بهارِ عجم </em>لالهتیک چند متخلص به «بهار» و <em>مجمعالنفایس</em> سراجالدین علیخان آرزو، به بررسی سبک شعری و تبیین برخی مشابهتهای طرز شعری او با بیدل پرداختهایم. ازآنجاکه واله چند دهه قبل از بیدل میزیسته و پیری او مصادف با نوجوانی بیدل بوده است، و با توجه به دیدارها و ارتباطات این دو، بهنظر میرسد که بیدل با مطالعۀ آثار واله و پسند طرز شاعریاش، از او اثر پذیرفته است. این تحقیق ضمنآنکه میتواند یکی از شخصیتهای مطرح سبک هندی را بشناساند، یکی از سرچشمهها و آبشخورهای طرز شعری بیدل را نیز معرفی خواهد کرد. https://www.rudakijournal.ir/article_22082_1987b6e7c3cd3fd0b754c455f3d3bf32.pdfرایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی164520161001Artistic Oratory of Bidel Dehlavi in
a Chronogram Sonnetهنر سخنوری بیدل دهلوی در یک غزل مادهتاریخ314222083FAرستم تغایمرادافدانشیار فیلولوژی (زبان و ادبیات)، دانشکدة ادبیات تاجیک، دانشگاه دولتی قرغانتپهJournal Article20151111In spite of the fact that the international community has considered Abolmaani Mirza Abdolqadr Bidel (1644-1721) with his initiatives a great, popular and rare orator in Persian-Tajik literature, it is not exaggeration to say that in terms of comprehensive research of his works characteristics, he can be considered as a little known literary man. One of the relatively little studied of Bidel’s works which was investigated in this study is the use of chronogram figures of speech through the account of Jamal and Abjad letters in Abolmany poems , especially in his sonnets. After stating the problem and determining the literal and technical meaning of the term, emphasis will be put on the poetry art of Biddle Dehlavī's "chronogram'' based on a handful from the whole sack and mentioning an example of Bidel's initiations in a sonnet in which in each verse of the poem from opening lines to end, and therefore, the exact date will be provided to interested readers.
The mentioned sonnets start with this verse: Faryâd, kân jahân-e karam dar jahân namând/ Tâvus-e jelveriz darin âshiyan namândصرفنظر از آنکه جامعۀ جهانی ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل (1644-1721م.) را در گسترة ادبیات فارسی- تاجیکی، با آن ابتکاراتی که دارد، بهحیث سخنوری بزرگ، محبوب و کمنظیر پذیرفته است، گزافه نخواهد بود که از نظر تحقیق و پژوهش همهجانبة مختصات آثارش، او را یکی از کمشناختهترین ادیبان قلمداد کنیم. ازجملۀ مسئلههای نسبتاً کمتحقیقشدة ایجادیات بیدل که در این مختصر نگارنده به آن توجه نشان داده، استفاده از صنعت مادهتاریخ از طریق حساب جمل و ابجد در اشعار ابوالمعانی، بهویژه در غزلیات اوست. پس از گزارش مسئله، تعیین معنی لغوی و اصطلاحی مفهوم مورد نظر، تأکید بر هنر شاعری بیدل دهلوی در گفتن «مادهتاریخ» بهحکم مشت نمونة خروار، و ذکر نمونهای از ابتکارات بیدل در یک غزل او که هر مصرع آن، از مطلع تا مقطع، سنة (تاریخ) دقیقی را آیینهداری میکند، پیشاروی اهل ذوق قرار داده میشود. غزل مذکور با این بیت آغاز میشود:
<em>فریاد، کآن جمال کرم در جهان نماند</em>
<em> </em>
<em>طاووس جلوهریز در این آشیان نماند</em>
<em> </em>https://www.rudakijournal.ir/article_22083_941c9feaa303f60e8628e48e75985aa8.pdfرایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی164520161001Reflections on Bidel Dehlavi's Styleتأملی در سبک بیدل دهلوی435922103FAبابابیک رحیمیکارمند ارشد علمی، پژوهشگاه زبان، ادبیات، شرقشناسی و میراث خطی رودکیJournal Article20151105Mirza Abdolqadr Bidel (1644-1721), whose immortal works have attracted a lot of people to his poems, is without any doubt the greatest representative of Hindi style in the Persian and Tajik history of literature. Due to difficult diction, complicated meanings, difficult themes and overall late familiarity with his poems which are considered the most important poetic characteristics of the poem, to date, there have been different debates on problems related to the recognition of his rhetoric and style , but there are a lot to learn than those which are mentioned. In particular, the problems of complexity of meaning and difficulty in understanding the themes are the main characteristics of Bidel's style which should be the most important topic in Bidel's issue. The complexity of meaning and late understanding of the theme which are the main difficulties and problems of Bidel's style in the researcher's idea depend on different factors. What has been stated by the scientists and what we have mentioned in this brief introductory encompass only some factors. Although the researcher's thought may not be new discoveries or observations, he has intended to gather what has already been expressed about Bidel, and develop the scientific basis in some cases. Available ideas about the mentioned problem which were investigated on Bidel's writing style or stated sporadically (Miscellaneously) in research related to Bidel in the form of notes and introductions (summary) are the report of the problems.میرزا عبدالقادر بیدل (۱۶۴۴-۱۷۲۱م.) در تاریخ ادبیات فارس و تاجیک، بیشبهه بزرگترین نمایندة سبک هندی بهشمار میرود که با آثار جاودان خویش سبب رونق بازار اندیشه در میان علاقهمندان اشعارش شده است. ازآنجاکه دشواری طرز بیان، پیچیدگی معنی، دشوارفهمی مضمون و درمجموع، دیرآشنایی از مهمترین خاصیتهای شعر شاعر شمرده میشود، تا امروز دربارۀ مسئلههای مربوط به شناخت طرز سخن و معرفت صحیح کلام او بحثهای زیادی صورت گرفته است؛ اما هنوز مسئلههای آموختنی، از آنچه بهمیان آمده، بهمراتب بیشتر است؛ بهخصوص جستار در مسئلة پیچیدگی معنی و دشوارفهمی مضمون که از مشخصات اساسی سبک بیدل شمرده میشود، باید در علم بیدلشناسی در مقام اول قرار بگیرد. پیچیدگی معنی و دشوارفهمی مضمون که به نظر نگارنده، از دشواریها و «دندانشکنی»های سبک بیدل است، به عاملهای زیادی بستگی دارد. آنچه در این زمینه دانشمندان گفتهاند و هرچه ما دربارۀ مسئلة مذکور در این مختصر گفتهایم، فراگیرِ تنها بعضی سببها شده میتوانند. اندیشههای نگارنده دربارة این مسئله، اگرچه شاید کشفیات یا مشاهدههای تازه نباشد، او برآن است تا در این مختصر، اندیشههای موجود در بیدلشناسی را که پیش از این بیان شده، جمعبست کند و در مواردی ضروری بهصورت علمی انکشاف دهد. اندیشههای موجود دربارۀ مسئلة مذکور که در مبحث اسلوب نگارش بیدل بررسی شده، یا بهطور پراکنده (متفرقه) در خلال پژوهشهای مربوط به بیدلشناسی بیان شده یا در شکل اشاره و تزیس (خلاصه) مطرح شدهاند، در حکم گزارش مسئلهها هستند.https://www.rudakijournal.ir/article_22103_4276f2007aa58a7c4fa207ad45062350.pdfرایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی164520161001The Grief of Self-knowledge in Bidel Dehlavi and Iqbal Lahouri's Worksغم خودشناسی در آثار بیدل دهلوی و اقبال لاهوری617522104FAمیرعلی سلیماف (آذر)دانشجوی دکتری فیلولوژی (زبان و ادبیات)، دانشکدة ادبیات تاجیک دانشگاه دولتی قرغانتپهJournal Article20151106Mirza Abdolqadr Dehlavī and Muhammad Iqbal Lahori are two famous poets of Tajik Persian literature; the former is representative of historical peak of poetry in India and the latter is the image of the existence of poetry in Persian after the changes in historic borders in that ancient land. It is possible to find some commonalities between the two great poets among which is "common grief ". Considering Mirza Bidel's poems, for example, the last section of Telesm-e- Heirat( wonder incantation) Masnavi, we find out that sometimes the poet's ideas are spelled in such a way that similar content comes involuntarily to the reader's mind familiar with Iqbal Lahori, and astonishing similarities can be found in the two great poets' thought. In this article, as an introductory step in learning semantic commonalities between Bidel and Iqbal's poems, only the similarities of self-knowledge grief are discussed. The main difference in the wisdom of Iqbal with Mirza Bidel in the above mentioned problem is that one talks about of becoming perfect man, and the other talks training free and pious crowd. However, both of them consider the means to achieve the goals in finding particular ways and methods.میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی و محمد اقبال لاهوری دو شاعر مشهور ادبیات فارسی تاجیکی هستند که اولی، نمایندة اوج شعر و شاعری در قلمروی شبهقارة هند تاریخی و دومی، تمثال موجودیت شعر و شاعری به زبان فارسی پس از تغییر مرزهای تاریخی در آن سرزمین کهن است. میان این دو شاعر توانا مشترکات زیادی را جستوجو کردن ممکن است که ازجملة آنها یکی «غم شریکی» است. بعد از تأمل در اشعار میرزا بیدل- برای مثال قسمتهای آخر مثنوی <em>طلسم حیرت</em>- درمییابیم که بعضاً اندیشههای شاعر بهگونهای جمعبست میشوند که در ذهن خوانندة آشنا با شعر اقبال لاهوری، غیراختیار محتوای همگون به ذهن مینشیند و مانندیِ عجیبی در افکار این دو فرزانهمرد مشاهده میشود. در این مقاله بهصفت مقدمه و گام نخستین در آموختن مشترکات معنایی میان اشعار بیدل و اقبال، فقط دربارۀ مشترکات «غم خودشناسی» بحث میشود. تفاوت اصلی حکمت اقبال با میرزا بیدل دربارۀ مسئلة مذکور در آن است که یکی از رسیدن به مقام انسان کامل حرف میزند و دیگری از ساختن جمعیتی که آزاد و وارسته باشد؛ اما هردو ابزار رسیدن به مقصد را در پیدا کردن راه و روش خاص خود میدانند.https://www.rudakijournal.ir/article_22104_a3813c8beaab5830261ebd9dc5afc901.pdfرایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی164520161001Mixed word Formations in Mirza Bidel Versesکلمهسازی آمیخته در نظم میرزا بیدل779122105FAموسی عالمجانافدانشیار فیلولوژی (زبان و ادبیات)، دانشگاه دولتی خجندJournal Article20151129Word formation is one of the basic means for richness of lexical composition of a language. What organize the new words are not only the root connectors but also connection of affixes to roots. According to scholars, the organization of words in Tajik language through affixes has a long history. One of the suffixes which has a major role in word formation is (iای). This suffix is attributed to the group of omomorphema and plays a role in noun formation (Niki, (wellness), Doshmani, (enmity), khoubi (goodness)), adjective formation (Madari (motherhood), Sanjeshi (Measurement)) and word formation and combination of words. Another role of the mentioned suffix is the compounding of the words. Scholars from the second half of the 20<sup>th</sup> century have taught the words compounding principle and many researchers have expressed their ideas on word compounding. The author of this study has tried as far as possible to discuss the scholars' ideas on compounding principle of word formation and about the Bidel's verses demonstrate that the above mentioned word formation is one of the methods of enriching the literary language of old and current Tajik language. In particular, in word formation, the role of (iای ) and (a ا ) suffixes have been investigated. The models of mixed word formation were different, and they were investigated in Bidel's verses.کلمهسازی از راههای اساسی غنای ترکیب لغوی زبان است. آنچه کلمههای نو را سازمان میدهد، نهفقط بههموصلشوی اساسها، بلکه به اساسهای کلمهساز وصل شدنِ وندهاست. به اعتراف اهل تحقیق، سازمانیابی واژههای زبان تاجیکی از طریق افیکسها، تاریخی بسیار قدیم دارد. یکی از پسوندهایی که در تشکل کلمههای نو سهم نظررس دارد، «-ای» است. این پسوند به گروه آمامارفیمهها منسوب است و در تشکل اسم (نیکی، دشمنی، خوبی و...)، صفت (مادری، سنجشی و...) و همچنین واژههای ساخته و آمیخته سهم میگیرد. خدمت دیگر پسوند مذکور در تشکل کلمههای آمیخته است. محققان از نیمۀ دوم سدۀ بیستم، اصول آمیختة کلمهسازی را آموزش داده و دایر به کلمهسازی آمیخته، پژوهشگران زیادی ابرازنظر کردهاند. مؤلف این مقاله کوشیده است بهقدر امکان عقاید محققان را درمورد کلمهسازی آمیخته بررسی، و درزمینة مواد نظم میرزا بیدل ثابت کند که کلمهسازی مذکور در تاریخ زبان تاجیکی و زبان ادبی امروز یکی از راههای غنای زبان ادبی بهشمار میرود. در تشکل کلمههای نوع مذکور، سهم پسوندهای «-ای» و«-ا» بهطور ویژه بررسی شده است. قالبهای کلمة آمیخته نیز گوناگون بوده و درزمینۀ مواد نظم میرزا بیدل بررسی شدهاند.https://www.rudakijournal.ir/article_22105_990d90be10ba8338550a449367cb95e3.pdfرایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی164520161001Mirza Abdolqader Bidel Dehlavī and Abu Abdullah Rudakiمیرزا عبدالقادر بیدل دهلوی و ابوعبدالله رودکی9310422107FAشمسالدین محمدیافعضو هیئتعلمی پژوهشگاه زبان، ادبیات، شرقشناسی و میراث خطی روکیJournal Article20151010There have been lots of studies on Mirza Abdalqadr Bidel in different countries, but there have been no studies about the commonalities and relationships with the existing works of progenitor of Tajik Persian literature, Roudaki. Furthermore, there have been lots of research about Abdullah Rudaki Samarkandi in different Persian-speaking and other countries. Although, there have been numerous articles about Persian poets following Rudaki's poems, scholars and researchers of both poets did not say anything about his influence on Bidel. In this study, it was attempted to investigate the influence of the founder of Persian literature on one of the greatest Persian poets. The method of the study was comparative- contrastive.دربارۀ میرزا عبدالقادر بیدل تحقیقات زیادی در کشورهای گوناگون انجام شده؛ اما درمورد مشترکات و روابط ایجادی او با آثار باقیماندۀ سردفتر ادبیات فارسی تاجیکی، رودکی، پژوهشی صورت نگرفته است. همچنین، دربارۀ ابوعبدالله رودکی سمرقندی تحقیقات فراوانی در کشورهای فارسیزبان و خارج از آن انجام شده است. هرچند درمورد پیروی شعرای فارسیزبان از اشعار رودکی مقالات متعددی چاپ شده، دربارۀ اثرپذیری بیدل از او، محققانِ آثارِ هردو شاعر چیزی نگفتهاند. در این مقاله کوشش شده است اثرپذیری یکی از بزرگترین گویندگان اشعار فارسی از اساسگذار این ادبیات بررسی شود<em>. </em>مقاله با روش مقایسهای- تطبیقی تهیه شده است.https://www.rudakijournal.ir/article_22107_2655de2cc7254adf2244098291c15dc4.pdfرایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی164520161001The Word ''Nafas'' (Breath) in Bidel Dehlavi's Worksواژة «نَفَس» در کارگاه ایجادی بیدل دهلوی10512422108FAنورعلی نورافدانشیار علمهای فیلولوژی (زبان و ادبیات)، دانشگاه دولتی خجندJournal Article20151105Certainly, among Mirza Abdolqader Bidel's Poems, according to the Bidel scholar, Dr. Abdolqani, there are a lot of ''pampered Words'' which Bidel has used in his skilful meaning makings and poems so that he was entitled as Abolmaani (Father of Meanings).Infiltration of the word ''Ayyineh'' (Mirror) and the compoumd words and interpretations the poet made with them has led Aboulmaani to be entitled as ''Mirror Poet'' (Shafe'ee Kadkani). Likewise, other words such as '' Heirat'' (wonder), '' Wahdat'' (unity), '' Kesrat'' (plurality), ''Mouwj'' (wave) and other similar words have attracted the poet so that in his meaning making, creating numerous spiritual and artistic innovations have been served a purpose. The word ''Nafas'') Breath), too is among the pampered words of Bidel which has infiltrated meaning making in the poet's Divan. In this study, it was tried to investigate the poetic meaning makings and poetic compounds of the word "Nafas" in Bidel’s Divan. Investigating the interpretive use of the poets succeeding Mirza Bidel based on encyclopaedias of poems and other encyclopaedias which belong to interpretation of certain poets, and poets’ Divans, it was pointed out that if prior to the poet there had been twenty poetic compounds of the word ''Nafas'' in different encyclopaedias of poems and general encyclopaedias, Mirza Bidel was successful in composing more than a hundred poetic compound words in his poems by using that words which were the results of his on creative and critical poetic thinking of the poet. Moreover, because the word was used in the composition of compound words and new interpretations, based on the poet's ideas, it has achieved new mystical, philosophical and esoteric meanings and accordingly they are the reflections of poetic art of Bidel in creating new meanings and poetic techniques, new composition and interpretations that have enriched the Persian language making the foundations of the current study.مسلماً در میان اشعار میرزا عبدالقادر بیدل، به تعبیر دانشمند بیدلشناس، دکتر عبدالغنی، «واژگان نازپرورد» کم نیستند که این سخنور ممتاز از آنها در کارگاه معنیآفرینی های خویش ماهرانه و شاعرانه استفاده کرده و ملقب به «ابوالمعانی» شده است. نفوذ واژة «آیینه» و ترکیب و تعبیرهایی که شاعر بهکمک آن ساخته، باعث شده است ابوالمعانی را «شاعر آینهها» (شفیعی کدکنی) توصیف کنند. همینگونه، واژگان دیگری همچون «حیرت»، «وحدت»، «کثرت»، «موج» و امثال اینها نیز در شمار کلمات دوستداشتنی شاعر قرار گرفتهاند که در کارگاه معنیآفرینیهای او، در خلق تازگیهای فراوان معنوی و هنری خدمت کردهاند. کلمة «نفس» نیز در شمار همینگونه «واژگان نازپروردۀ» بیدل قرار دارد که سبب نفوذ معنیآفرینی در دیوان شاعر شده است. در این مقاله کوشش شده است معنیسازیهای شاعرانه و ترکیبهای شاعرانۀ ساختهشده براساس واژة «نفس» در <em>دیوان بیدل</em> بررسی شود. ضمنِ تحقیق در تعبیرآفرینی شعرای قبل از بیدل برپایة مطالعة فرهنگنامههای شعری، فرهنگهایی که به تفسیر اشعار شعرای معیّن اختصاص یافته است و دیوان شاعران، مقرر شد که اگر تا زمان شاعر در بیشتر فرهنگنامههای شعری و کلی، براساس این واژه نزدیک به بیست ترکیب شاعرانه ساخته شده باشد، میرزا بیدل موفق شده است با استفاده از واژة «نفس»، در اشعار خود افزونبر صد ترکیب را بهکار بگیرد که بیشتر آنها محصول اندیشه و تفکر شاعرانة خود او هستند. افزونبر این، واژة مذکور بهدلیل استفاده در ترکیب کلمات مرکب و تعبیرهای نو، براساس اندیشههای شاعر، معنیهای نوِ عرفانی و فلسفی و رمزی کسب کرده است که تحقیق و تحلیل آنها و بر این اساس، بازتاب هنر شاعری بیدل در خلق معنیهای نو، شگردهای شعری، و ترکیب و تعبیرهای جدید که موجب غنای زبان فارسی شدهاند، مطالب محوری مقاله را بهوجود آوردهاند.https://www.rudakijournal.ir/article_22108_74aad022fb055fb9b3db7dd5fe1db3ee.pdfرایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی164520161001aشناسنامه سیریلیک- انگلیسی مجله شامل: طرح جلد، صفحه بسم الله، شناسنامه مجله، راهنمای تدوین مقاله، فهرست مقالات14515322203FAJournal Article20151017https://www.rudakijournal.ir/article_22203_ce7c3ef29c3c9afeeee10d4c1a99ffde.pdfرایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی164520150923Biannual Journal of Linguistic and Literary Researches in Central Asia, Special Issue Bidel Dehlavi
16th year, No. 45, Autumn & Winter 2015-2016دوفصلنامة علمی- ترویجی پژوهشهای زبانی و ادبی در آسیای مرکزی، ویژهنامة بیدل دهلوی سال شانزدهم، شمارة 45، پاییز و زمستان 1394115427328FAJournal Article20151011https://www.rudakijournal.ir/article_27328_93420bda9445f5f7df10c47e6ba4518e.pdf