تأملی در چرایی بازگشت به بیدل در آسیای مرکزی (بازگشتی از روی عجز یا اقبال از سرِ عشق؟)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت‌مدرس، تهران، ایران

چکیده

پژوهشگران حوزة ادبیات در آسیای مرکزی، در مسیر شناخت میراث ادبی و زبانی این منطقه در بازة زمانی نیمة دوم سدة سیزدهم تا نیمة نخست سدة چهاردهم قمری/ نوزدهم تا اوایل سدة بیستم میلادی۱ با پدیدة منحصربه‏فرد فرهنگی و ادبی با نام بیدل (1054-1133ق./ 1644-1720م.)، و تأثیر بی‏چون‌وچرای اندیشه، قالب و سبک بیان این شاعر نازک‏خیالِ فارسی‏سرایِ هند بر ادیبان فارس‏تاجیک و ازبک‏زبان این منطقه مواجه می‏شوند. این پدیده کم‏وبیش در این سال‏ها در میان ادیبان حوزه‏های جغرافیایی افغانستان و شبه‏قاره نیز دیده می‏شود؛ اما شرایط در ایران به‌گونه‏ای دیگر بود و ادیبان این حوزة در حرکتی آگاهانه با اشارة بزرگان حلقة ادبی شکل‌گرفته در اصفهان، از نیمة دوم سدة دوازدهم تا اویل سدة چهاردهم قمری، شیوة سلف خود را پیشِ چشم داشته، از سبکِ موسوم به «هندی»، و شاخه‏های ایرانی و هندی آن به پرچم‏داری صائب تبریزی (1000-1086ق.؟/ 1592-1676م.؟) و بیدل دهلوی رخ برتافتند و از میراث شگرف این مکتب بیزاری جستند. دربارة تفاوت پسند محیط‏های ادبی یادشده، پژوهشگران برجستة ادب فارسی، اردو و ازبکی اثرهای مهمی را تألیف کرده‏اند که در این میان تحقیقات محمدرضا شفیعی کدکنی (ت. 1318ش./ 1939م.) در ایران، صلاح‏الدین سلجوقی (1275 یا 1275-1349ش./ 1895 یا 1896-1970م.) و اسدالله حبیب (ت. 1320ش./ 1941م.) در افغانستان، عبدالرئوف فطرت بخارایی (مقت. 1937م.) و ابراهیم مؤمن‏اف (1908-1974م.) در ازبکستان و صدرالدین عینی (ف. 1954م.) در تاجیکستان خصلتی یگانه دارد؛ هرچند هنوز هم دربارۀ چرایی این تفاوت گفتنی‏ها فراوان است و نیاز به پژوهش‏های جدی و درازدامن احساس می‏شود. نگارندة این سطور در سه مقالة جداگانه دربارة بیدل و بیدل‏گرایی در محیط ادبی ماوراءالنهر در سدة نوزدهم و اوایل سدة بیستم، با مراجعه به منابع دستِ‌اول کشورهای آسیای مرکزی روند گرایش به بیدل را واکاوی کرده‏ است: ۱. ابراهیم خدایار، «بیدل‏گرایی در محیط ادبی ماوراءالنهر»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، س6، ش12(72)، صص47-57؛ ۲. --------- «صدرالدین عینی و بیدل»، پژوهش‏های زبان و ادب فارسی، س2، ش5، صص75-94؛ ۳. -------- با همکاری غلام کریم‏اف، «فهرست کتاب‏های چاپ سنگی بیدل در ماوراءالنهر- ازبکستان»، دانش، ش94، صص117-128. در دو سه دهة اخیر، تحقیقات گسترده‏ای در محیط‏های دانشگاهی و خارج از آن دربارة بیدل در ایران انجام شده است. نتایج این پژوهش‏ها در دگرگونی ذائقه و پسند اهلِ ادبِ ایران به بیدل کاملاً مؤثر بوده است. این روزها دیگر بیدل در میان ایرانیان شاعری ناآشنا نیست. وی علاوه‌بر کسب جایگاهی درخور در پژوهش‏های دانشگاهی، مایة دل‏مشغولی‏ گروه چشمگیری از شاعران نیم‏سدة اخیر، از سهراب سپهری (1307-1359ش./ 1928-1980م.) تا حسن حسینی (1335-1383ش./ 1956-2004م.) و پس از آن در میان نسل جوان‏تر بوده است؛ هرچند ذائقة بیدل‏پژوهان در ایران به بیدل‏گرایی مرسوم در این حوزة مطالعاتی منجر نشد. علاقة عاشقانة هم‏زبانانمان در افغانستان به بیدل داستان دیگری دارد. سدة بیستم در آسیای مرکزی، سدة شگفت‏انگیز و عبرت‏آموزی بود. سرآغازی استقلال‏طلب، در میانۀ راه فروخفته در دامن اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، و در پایان راه دارای کشورهایی مستقل در تراز جهانی. در آغاز این سده، در این منطقه جنبش‏های آزادی‏خواهی و استقلال‏‎طلبی، هرچند اندکی دیرتر از جنبش‏های مشروطه‏خواهی در شرق دور و خاورمیانه، در ژاپن، ایران و ترکیه، به‌وقوع پیوست و جنب‏وجوش زیادی برای کسب استقلال از حکومت تزار و خان و خان‏گری امارات‏ بخارا و خوارزم از خود نشان داد، دستاورد درخوری برای این منطقه نداشت. در همین دوره، ازآنجاکه هنوز نظام تعلیم و تربیت سنتی در مکاتب (مدرسه‏های ابتدایی) و مدارس پیشین (مدارس عالی و دانشگاه) پابرجا مانده و مواد درسی آن‌ها تغییری نکرده بود، هزاران تن از طالبان علم منطقه از هر قوم و نژاد و هر زبان و ذائقه، با آثار بیدل و حافظ2 و سعدی پا به دنیای دانایی می‎نهادند. چاپخانه‏های فراوانی در شهرهای تاشکند، سمرقند، خجند، بخارا و خوارزم با چاپ آثار شاعران مورد علاقة مردم، آن‌ها را در راه رسیدن به دنیای دلخواهشان یاری می‏رساندند. هم ازاین‌رو بود که تنها در فاصلة سال‏های 1301-1335ق./ 1883-1916م. آثار بیدل 54 بار به‌صورت چاپ سنگی با هدف تأمین کتاب‏های درسی این مناطق روی چاپ را دید.۳ با وقوع انقلاب اکتبر 1917م. و به‌دنبال آن تشکیل جمهوری‏های شورایی در 1924م. نظام تعلیم و تربیت قدیم فروپاشید و با تغییرات دیگری که در ساحت اندیشه و زیست معنوی مردم منطقه رخ داد، اقبال به سنت هرچند یکسره ازبین نرفت، همانند گذشته پرفروغ نبود. در پایان سدة بیستم، استقلال جمهوری‏های آسیای مرکزی، ازجمله ازبکستان و تاجیکستان، در سال 1991م. فرصت بی‏نظیری را در اختیار اهل ادب و هنر تاجیک و ازبک گذاشت. این روزها بسیاری از فرهیختگان تاجیک و ازبک در مسیر شناخت نیاکان خود گام نهاده‏اند و با عطشی سیری‏ناپذیر به‌دنبال تحقیق دربارة سنت‏های نیک آنان هستند. درست است که زمان در ساحت اندیشگی مردم نقش مهمی دارد و در جهت‏دهی به پسندهای آن‌ها مؤثر واقع می‏شود، بازگشت به میراث بیدل و بازخوانی آثار وی و پیروانش در این منطقه، اگر از روی شناخت عمیق و درک موقعیت کنونی ادبیات این منطقه نباشد، دور نیست زیان‏های بزرگی را به میراث ادبی آن وارد کند. در این جُستار بنا ندارم اندیشة احمد دانش (1827-1897م.)، فطرت بخارایی و صدرالدین عینی را در مقام پیشروان طرح انتقادی نظریة بیدل‏گرایی و آفت‏های آن در آسیای مرکزی تکرار کنم؛ اما طرح این موضوع خالی از لطف نیست که اگر بازگشت به بیدل به‌معنی بازگشت به سبک و اندیشة بیدل بدون توجه به واقعیت‏ رخ‌داده در متن ادبی از یک سو و شیوة زیست معنوی مردمان از سوی دیگر در این منطقه باشد، بی‏تردید ابتر خواهد ماند. من دوست دارم بازگشت به بیدل در این منطقه را با اقبال همیشگی مردم ایران و این منطقه به حافظ شیرازی برابر نهم. با این معنی، بازگشت به بیدل و میراث وی در آسیای مرکزی و هر جای دیگر، نه‌تنها هیچ زیانی ندارد، بلکه پناه بردن به دامان دانایی دنیادیده است که تجربه‏ها و برداشت‏های ناب خود را از زندگی و پیچ‏وخم‏هایش، و رنگارنگی هستی را با همة تلخی‏ها و زیبایی‏هایش در اختیار مخاطبان قرار می‏دهد و آنان را در پیمودن راه‏های نرفته دستگیری می‏کند. مگر ادبیاتِ والا وظیفه‏ای جز این دارد؟! اگر گفتة ارسطو، دانای یونان، را هنوز دربارة وظیفة ادبیات یعنی لذت‏آفرینی و عبرت گرفتن درست بدانیم- و حق هم چیزی جز این نیست- بازگشت به بیدل در آسیای مرکزی، بازگشت از روی عجز نخواهد بود؛ بلکه آن را باید بازگشت از روی عشق تعبیر کرد. این بازگشت عاشقانه است؛ بنابراین، مبارک است و مانا. بیدل همچون رودکی، خیام، فردوسی، سعدی، حافظ، جامی و صائب در قفس تنگ زمان و مکان باقی نمی‏‎ماند و می‏تواند حلقة وصل دوستداران اندیشه و حکمت شرق در زبان شیرین و قامتِ فرشته‏سانِ فارسی در گستره‏ای به بزرگی ایران، افغانستان، شبه‏قاره و آسیای مرکزی باشد. به گفتة بیدل: زیـن پیش که دل قابلِ فرهنگ نبود   از پیــــچ‌وخمِ تعلقم نـنگ نبود آگاهی‏ام از هردو جهان وحشت داد   تا بال نداشــــتم قفـس تنگ نبود پی‌نوشت‌ها ۱. اقبال به نسخه‏برداری از آثار بیدل در ماوراءالنهر در سده‏های نوزدهم تا بیستم میلادی حیرت‏انگیز است. در فهرستی که به همین منظور برای معرفی آثار عرفانی محفوظ در مخزن نسخ خطی ابوریحان بیرونی تاشکند (2000م.) تدوین شده، 612 نسخه (از شمارة 1049-1342) به آثار مربوط است. ۲. در مقدمة یکی از چاپ‏های سنگی دیوان حافظ که به شمارة 4311 در مخزن نسخ خطی ابوریحان بیرونی تاشکند نگهداری می‏شود، دربارة بیدل‏خوانی کودکان مکتبخانه‏های تاشکند، پایتخت امروزی جمهوری ازبکستان، نوشته شده است: «معلوم ناظران این کتاب بوده باشد که اکثر کودکان مکتبخانه بعد از ختم این کتاب مستطاب به میرزا بیدل می‏درآیند [...]». ۳. طی سال‏های 1884-1917م.، یعنی در مدت 33 سال، دیوان حافظ یا گزیدة اشعار وی 66 بار به‌چاپ رسید که سهم تاشکند از این چاپ‎ها 57 نوبت است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Тааммуле дар чароии бозгашт ба Бедил дар Осиёи Марказї (бозгаште аз рўи аљз ё иќбол аз сари ишќ?)

نویسنده [English]

  • Ebrahim Khodayar
چکیده [English]

Пажўњишгарони њавзаи адабиёт дар Осиёи Марказї, дар масири шинохти мероси адабї ва забонии ин минтаќа дар бозаи замонии нимаи дувуми садаи сездањум то нимаи нахусти садаи чањордањуми ќамарї/ нуздањум то авоили садаи бистуми мелодӣ1 бо падида‏и мунњасир ба ‏фарди фарњангї ва адабї бо номи Бедил (1054-1133ќ./1644-1720), ва таъсири бе‏чунучарои андеша, ќолаб ва сабки баёни ин шоири нозук‏хаёли форси‏сарои Њинд бар адибони форс‏у тољик ва ўзбек‏забони ин минтаќа мувољењ мешванд. Ин падида кам‏у беш дар ин сол‏њо дар миёни адибони њавза‏њои љуѓрофиёи Афѓонистон ва шебњи‏ќора низ дида ме‏шавад; Аммо шароит дар Эрон ба гунањ‏ои дигар буд ва адибони ин њавза  дар њаракати огоњона бо ишораи бузургони њалќаи адабї шаклгирифта дар Исфањон, аз нимаи дувуми садаи дувоздањум то авоили садаи чањордањуми ќамарї, шеваи салафи худро пеши чашм дошта, аз сабки мавсум ба «ҳиндӣ», ва шохањ‏ои эронї ва њиндии он ба парчам‏дории Соиби Табрезӣ (1000-1086ќ.?/1592-1676м.?) ва Бедили Дењлавї рух бартофтанд ва аз мероси шигарфи ин мактаб безорӣ љустанд. Дар бораи тафовутписанди муњит‏њои адабии ёдшуда, пажўњишгарони барљастаи адаби форсї, урду ва ўзбакӣ асарњои муњиммеро таълиф кардаанд, ки дар ин миён тањќиќоти Муњаммадризо Шафеъи Кадканӣ (т. 1318ш./1939) дар Эрон; Салоњ‏уддин Салљуќї (1275ё1275-1349ш./1895ё1896-1970) ва  Асадуллоњи Ҳабиб (т. 1320ш./1941) дар Афѓонистон, Абдуррауфи Фитрати Бухорої (мќт. 1937) ва Иброњими Муъмин‏оф (1908-1974) дар Узбекистон ва Садриддин Айнї (ф. 1954) дар Тољикистон хислати ягона дорад. Њарчанд њанўз њам дар бораи чароии ин тафовут гуфтани‏њо фаровон аст ва ниёз ба пажўњиш‏њои љиддї ва дароздоман эњсос ме‏шавад. Нигорандаи ин сутур дар се маќолаи људогона дар бораи Бедил ва бедил‏гарої дар муњити адабии Мовароуннањр дар садаи нуздањум ва авоили садаи бистӯм, бо мурољиа ба манобеъи дасти аввали кишварњои Осиёи Марказї раванди гароиш ба Бедилро воковӣ карда аст:  1. Худоёр, Иброњим. «Бедил‏гарої дар муњити адабии Мовароуннањр». Китоби моњи адабиёт ва фалсафа. С 6. Ш 12(72). С 47-57;  2. --------- «Садриддин Айнї ва Бедил». Пажўњиш‏њои забон ва адаби форсї. С 2. Ш 5. С 75-94;  3. -------- бо њамкории Ғулом Карим‏ов. «Фењристи китоб‏њои чопи сангии Бедил дар Мовароуннањр- Ӯзбекистон». Дониш. Ш 94. С 117-128.  Дар ду се дањаи ахир, тањќиќоти густардае дар муњит‏њои донишгоњї ва хориљ аз он дар бораи Бедил дар Эрон ба риштаи тањрир даромадааст. Натоиљи ин пажўњиш‏њо дар дигаргунии зоиќа ва писанди ањли адаби Эрон ба Бедил комилан муассир воќеъ шудааст. Ин рўзњо дигар Бедил дар миён эрониён шоири ноошно нест. Вай илова бар касби љойгоњи дархур дар пажўњиш‏њои донишгоњї, мояи дил‏машѓули‏и гурўњи чашмгире аз шоирони ним‏ садаи ахир, аз Сӯњроби Сипењрӣ (1307-1359ш./1928-1980) то Ҳасани Ҳусайнӣ (1335-1383ш./1956-2004) ва пас аз он дар миёни насли љавон‏тар, будааст. Њарчанд зоиќаи бедил‏пажӯњон дар Эрон, ба бедил‏гарої марсум дар ин њавзаи мутолиотӣ мунљар нашуд. Алоќаи ошиќонаи њам‏забононамон дар Афѓонистон ба Бедил достони дигаре дорад.  Садаи  бистум дар Осиёи Марказї, садаи шигифт‏ангез ва ибрат‏омўзе буд. Сароѓози истиќлол‏талаб, дар миёнаи роњ фурўхуфта дар домани Иттињоди Ҷамоњири Шўравии Сотсиалистї, ва дар поёни роњ дорои кишварњои мустаќил дар тарози љањонї. Дар оѓоз ин сада, дар ин минтаќа љунбиш‏њои озоди‏хоњї ва истиќлол‏талабӣ, ҳарчанд андаке дертар аз ҷунбишҳои машрутахоҳӣ дар шарқи дур ва Ховари Миёна, дар Ҷопон, Эрн ва Туркия, ба вуқӯъ пайваст ва ҷунбуҷӯши зиёде барои касби истиқлол аз ҳукумати Тезор ва Хону хонигарии    аморот‏њои Бухоро ва Хоразм аз худ нишон дод, дастоварди дархӯре  барои ин минтаќа надошт. Дар њамин давра, аз он љо кӣ њанўз низоми таълим ва тарбияти суннатӣ дар макотиб (мадраса‏њои ибтидоӣ) ва мадориси пешин (мадориси олї, донишгоњ) побарљо ва маводи дарсии онњо таѓйире накарда буд, њазорон тан аз толибони илми минтаќа аз њар ќавму нажод ва њар забону зоиќа, бо осори Бедил ва Ҳофиз2 ва Саъдӣ по ба дунёи доноӣ мениҳоданд. Чопхонаҳои фаровоне дар шаҳрҳои Тошканд, Самарқанд, Хуҷанд, Бухоро, ва Хоразм бо чопи осори шоирони мавриди алоқаи мардум, онҳоро дар роҳи расидан ба дунёи дилхоњшон ёри мерасонанд. Њам аз ин рӯ буд, ки танњо дар фосилаи сол‏њои 1301-1335ќ./1883-1916 осори Бедил 54 бор ба сурати чопи сангӣ бо њадафи таъмини китоб‏њои дарсии ин манотиќ рўи чопро дид. Бо вуќўи инќилоби октябр 1917 ва ба дунболи он ташкили љумњури‏њои шўроӣ дар 1924 низоми таълим ва тарбияти ќадим аз байн рафт ва бо таѓйироти дигаре, ки дар соњати андеша ва зисти маънавии мардуми минтаќа рух дод, иќбол ба суннат, њарчанд яксара аз байн нарафт, њамонанди гузашта пурфурӯғ набуд. Дар поёни садаи бистум истиќлоли љумњури‏њои Осиёи Марказї, аз љумла Ӯзбакестон ва Тољикистон, дар соли 1991 фурсати бе‏назиреро дар ихтиёри ањли адаб ва њунари тољику ўзбек гузошт. Ин рўзњо бисёре аз фарњехтагони тољику ўзбек дар масири шинохти ниёгони худ гом нињод‏аанд ва бо оташи сер‏инопазир ба дунболи тањќиќ дар бораи суннат‏њои неки онон њастанд.  Дуруст аст, ки замон наќши муњимме дар соњати андешагии мардум эљод ме‏кунад ва дар љињат‏дињӣ ба писандњои онњо муассир воќеъ ме‏шавад, бозгашт ба мероси Бедил ва бозхони осори вай ва пайравонаш дар ин минтаќа, агар аз рўи шинохти амиќ ва дарки мавќеияти кунунии адабиёти ин минтаќа набошад, дур нест зиён‏њои бузургеро ба мероси адабии он ворид кунад. Дар ин љустор бино надорам андешаи Ањмади Дониш (1827-1897), Фитрати Бухорої ва Садриддин Айниро дар маќоми пешравони тарњи интиќоди назарияи бедил‏гарої ва офат‏њои он дар Осиёи Марказї такрор кунам. Аммо тарњи ин мавзўъ холи аз лутф нест, ки агар бозгашт ба Бедил ба маънии бозгашт ба сабку андешаи Бедил бидуни таваљљӯњ ба воќеият‏и рухдода дар матни адабї аз як су, ва шеваи зисти маънавии мардумон аз сўи дигар, дар ин минтаќа бошад, ба‏тардид абтар хоњад монд. Ман дўст дорам бозгашт ба Бедилро дар ин минтаќа бо иќболи њамешагии мардуми Эрон ва ин минтаќа ба Ҳофизи Шерозӣ баробар нињам. Бо ин маънї, бозгашт ба Бедил ва мероси вай дар Осиёи Марказї ва њар љои дигар, натанњо њељ зиёне надорад, балки паноњ бурдан ба домони донои дунёдидааст, ки таљрибњ‏њо ва бардошт‏њои ноби худро аз зиндагї ва печ‏ухам‏њояш, рангорангии њастиро бо њамаи талхи‏њо ва зебоињояш дар ихтиёри мухотабон ќарор ме‏дињад ва ононро дар паймудани роњ‏њои нарафта дастгирӣ ме‏кунад. Магар адабиёти воло вазифњ‏ои љуз ин дорад?!  Агар гуфтаи Арасту, донои Юнон, ро њанўз дар бораи вазифаи адабиёт, яъне лаззат‏офаринї ва ибрат гирифтан, дуруст бидонем- ва њаќ њам чизе љуз ин нест- бозгашт ба Бедил дар Осиёи Марказї, бозгашт аз рўи аљз нахоњад буд, балки онро бояд бозгашт аз рўи ишќ таъбир кард. Ин бозгашти ошиќона аст. Бинобар ин муборак аст ва моно. Бедил њамчун Рўдакї, Хайём, Фирдавсї, Саъдї, Ҳофиз, Ҷомї ва Соиб дар ќафаси танги замону макон боќи намемонад ва ме‏тавонад њалќаи васли дўстдорони андеша ва њикмати шарќ дар забони ширин ва ќомати фариштасони форсӣ дар густарае ба бузургии Эрон, Афѓонистон, Шабњ‏иќора ва Осиёи Марказї бошад. Ба гуфтаи Бедил:  Зин пеш, ки дил ќобили фарњанг набуд,  Аз печу хами тааллуќам нанг набуд.  Огоњи‏ам аз њарду љањон вањшат дод,  То бол надоштам ќафаси танг набуд.        Пайнавиштњо  1. Иќбол ба нусха‏бардорӣ аз осори Бедил дар Мовароуннањр дар сада‏њои 19-20 мелодї њайрат‏ангез аст. Дар фењристе, ки ба њамин манзур барои муаррифии осори ирфонӣ мањфуз дар махзани нусахи хаттии Абурайњони Берунии Тошканд (2000) тадвин шудааст, 612 нусха (аз шумораи 1049-1342) ба осор марбут аст.  2. Дар муќаддимаи яке аз чоп‏њои сангии девони Ҳофиз, ки ба шумораи 4311 дар махзани нусахи хаттии Абурайњони Берунии Тошканд нигањдорӣ ме‏шавад, дар бораи Бедил‏хонии кўдакон мактабхонњои Тошканд, пойтахти имрўзи Ҷумњурии Ӯзбакестон, навишта шудааст: «маълуми нозирони ин китоб буда бошад, ки аксари кўдакони мактабхона баъд аз хатми ин китоби мустатоб ба Мирзо Бедил ме‏дароянд [...]» .  3. Тае сол‏њои 1884-1917 яъне дар муддати 33 сол, девони Ҳофиз ё гузидаи ашъори вай 66 бор ба чоп расид, ки сањми Тошканд аз ин чопҳо 57 навбат аст.