رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی112820100901Таќсимоти њудудї-идории Њисори Шодмон, солњои 1910-1951м
(амлокдорї, вилояти Душанбе, вилояти Њисор ва вилояти Сталинобод)تقسیمات حدودی- اداری حصار شادمان، سالهای ۱۹۱۰-۱۹۵۱م (املاکداری، ولایت دوشنبه، ولایت حصار و ولایت استالینآباد)92122442FAنورمحمد عبدالحامددکترای زبان و ادبیات فارسیJournal Article20101003Ноњияи Њисор аз мавозеъи бисёр ќадими Тољикистон аст, ки ёдгори давраи неолит (асри нави сангї) шомили анвоъи (кишоварзии мањз), калта минорї (моњигирї, шикор ва сайёдї) ва њисорї (омехтае аз кишоварзї, домдорї ва шикор)-ро дар бар мегирад. Дар асрњои баъдї, махсусан дар асрњои миёна то Инќилоби Бухоро Њисор маркази идорї ва фарњангии Бухорои Шарќї буд ва дар пешрафти њаёти иљтимої, иќтисодї ва фарњангии ин мамлакат сањми сазовор дошт. Њадафи ин маќола нишон додани таќсимоти њудудї- идории Њисори Шодмон дар солњои 1910-1951м бо такя бар асноди мављуд дар шуъбаи бойгонии вазорати корњои дохилаи Љумњурии Шўравии Тољикистон ва осори муњаќќиќони пеш аз Инќилоби Русия аст. Бад-ин манзур, ибтидо пас аз табйини мафњуми бекигарї ва амлокдорї, дар бораи амлокдории Њисор иттилооте дода шудааст. Тибќи ин маълумот, бигигарии Њисор дар остонаи соли 1920м шомили амлокдорињои Варзоб, Њисор, Ѓозималик, Эсанњољї, Бадрикалинї, Чиртак, Ромит, Файзобод, Душанбе ва Ёвон буд ва њудуди Бухорои Шарќї (манзур Тољикистони Љанубї ва Марказї) низ вилоятњои Душанбе, Сариосиё, Ќўрѓонтеппа, Ѓарм ва Кўлобро дар бар мегирифт. Водии Њисори имрўзї низ муташаккил аз ду вилоят–Душанбе ва Сариосиё буд. Бинобар маълумоти бадастомада ноњияи Њисор, ки њоло яке аз навоњии тобеъи Љумњурии Тољикистон аст, дар соли 1932м ташкил шуд. Дар соли 1939м низ вилояти Сталинобод ташкил шуд, ки маркази он шањри Душанбеи кунунї буд. Имрўз водии Њисор шомили ноњияњои тобеъи марказ буда ва манотиќи Регар, Шањринав, Њисор, Рўдакї, Варзоб, Вањдат ва Файзободро дар бар мегирад. Маркази Љумњурии Тољикистон–Душанбе низ дар ин водї љойгир аст. Дар поёни ин маќола рољеъ ба ноњияњои Њисори Шодмон иттилооти мухтасаре баён шудааст.ناحیۀ حصار از مواضع بسیار قدیمی تاجیکستان است که یادگاری دورۀ نئولیت (عصر نوسنگی) شامل اناوی (کشاورزی محض)، کلته مناری (ماهیگیری، شکار و صیادی) و حصاری (آمیختهای از کشاورزی، دامداری و شکار) را دربرمیگیرد. در عصرهای بعدی، مخصوصاً در عصرهای میانه تا انقلاب بخارا، حصار مرکز اداری و فرهنگی بخارای شرقی بود و در پیشرفت حیات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی این مملکت سهمی سزاوار داشت. هدف این مقاله نشان دادن تقسیمات حدودی- اداری حصار شادمان در سالهای ۱۹۱۰-۱۹۵۱م با تکیه بر اسناد موجود در شعبۀ بایگانی وزارت کارهای داخلی جمهوری شوروی تاجیکستان و آثار محققان پیش از انقلاب روسیه است. بدین منظور، ابتدا پس از تبیین مفهوم بیکیگری و املاکداری، دربارۀ املاکداری حصار اطلاعاتی داده شده است. طبق این معلومات، بیگیگری حصار در آستانۀ سال ۱۹۲۰م شامل املاکداریهای ورزاب، حصار، غازیملک، ایسنحاجی، بدرکلینی، چیرتک، رامیت، فیضآباد، دوشنبه و یاوان بود و حدود بخارای شرقی (منظور تاجیکستان جنوبی و مرکزی) نیز ولایتهای دوشنبه، سرآسیا، قرغانتپه، غرم و کولاب را دربرمیگرفت. وادی حصار امروزی نیز متشکل از دو ولایت دوشنبه و سرآسیا بود. بنابر معلومات بهدستآمده، ناحیۀ حصار که حالا یکی از نواحی تابع جمهوری تاجیکستان است، در سال ۱۹۳۲م تشکیل شد. در سال ۱۹۳۹م نیز ولایت استالینآباد تشکیل شد که مرکز آن شهر دوشنبه کنونی بود. امروز وادی حصار شامل ناحیههای تابع مرکز بوده و مناطق ریگر، شهرنو، حصار، رودکی، ورزاب، وحدت و فیضآباد را دربر میگیرد. مرکز جمهوری تاجیکستان، دوشنبه، نیز در این وادی جایگیر است. در پایان این مقاله راجع به ناحیههای حصار شادمان اطلاعات مختصری بیان شده است.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی112820100901Топонимияи (решаёбии исмии љойњо) Њисор дар асари «Таърихи њумоюн»-и Гулшанїتوپونیمیای (ریشهیابی اسمی جایها) حصار در اثر تاریخ همایون گلشنی222922443FAد. حامداف ز. شکوراوااستادیار دانشگاه ملی تاجیکستانJournal Article20101003Топонимия илмест, ки рољеъ ба номњои мањал ва мавзеъњои ањолинишин бањс мекунад. Дар ин маќола, ки доир ба сарнавишти номњои љуѓрофии водии Њисор, яке аз мавзеъњои ќадимии тољикнишин ба нигориш даромада, бар асоси маълумоти асари «Таърихи њумоюн»-и Гулшанї дар ин бора изњори назар шудааст. «Таърихи њумоюн» асаре марбут ба ќарни нуздањум ва ибтидои ќарни бистум аст, ки муаллиф онро дар њашт маќола ба адади иёлоти Бухорои шариф тартиб кардааст. Унвони маќолаи шашуми ин асар «Иёлати Њисор» аст, ки дар он дар бораи вилоят ва навоњии атрофи водии Њисор (Душанбе, Ќаратоѓ, Регар ва...) бањс шудааст. Дар ин маќола пас аз тањлилу баррасии теъдоде аз номњои љуѓрофиёии ин водї, ки дар асари «Таърихи њумоюн» мундариљ аст, аз љумла Тирмиз, Хонаќоњ, Сурхон, Чангоб, ќалъаи Њисор, Сайроб, Дарбанд, Панљоб, Закмар, Шеробод, Дењнав, Сариосиёб, Ҳуфар ва... нигоранда ба ин натиља расидааст, ки дар ин асари гиронмоя, ки ба ќалами Муњаммадсодиќхољаи Гулшанї ба нигориш даромада, дар бораи мавзеъи Њисори Шумон ва ноњияњои тобеъи он маълумоти даќиќ оварда шудааст. Ин маълумот аз назари муайян кардани њудуди таърихї ва номњои љуѓрофиёї, зисту зиндагї, вазъи иљтимої, сатњи савод ва маърифати мардуми ин мавзеъ, ва дастёбї ба маводи зарурии таърихї, фарњангї, сиёсї, мардумшиносї, иќтисодї ва љуѓрофї бисёр њоизи ањаммият аст.توپونیمیا علمی است که راجع به نامهای محل و موضعهای اهالینشین بحث میکند. در این مقاله که دایر به سرنوشت نامهای جغرافی وادی حصار، یکی از موضعهای قدیمی تاجیکنشین، به نگارش درآمده، براساس معلومات اثر <em>تاریخ همایون</em> گلشنی در این باره اظهارنظر شده است. <em>تاریخ همایون</em> اثری مربوط به قرن نوزدهم و ابتدای قرن بیستم است که مؤلف آن را در هشت مقاله به عدد ایالات بخارای شریف ترتیب کرده است. عنوان مقالۀ ششم این اثر «ایالت حصار» است که در آن دربارة ولایت و نواحی اطراف وادی حصار (دوشنبه، قرتاق، ریگر و...) بحث شده است. در این مقاله پس از تحلیل و بررسی تعدادی از نامهای جغرافیایی این وادی که در اثر <em>تاریخ همایون</em> مندرج است، ازجمله ترمذ، خانقاه، سرخان، چنگآب، قلعۀ حصار، سیراب، دربند، پنجاب، زکمر، شیرآباد، دهنو، سرآسیاب، هوفر و...، نگارنده به این نتیجه رسیده است که در این اثر گرانمایه که به قلم محمدصادق خواجۀ گلشنی به نگارش درآمده، دربارۀ موضع حصار شومان و ناحیههای تابع آن معلوماتی دقیق آورده شده است. این معلومات از نظر معیّن کردن حدود تاریخی و نامهای جغرافیایی، زیست و زندگی، وضع اجتماعی، سطح سواد و معرفت مردم این موضع، و دستیابی به مواد ضروری تاریخی، فرهنگی، سیاسی، مردمشناسی، اقتصادی و جغرافی بسیار حائر اهمیت است.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی112820100901Њисори Шодмон дар «Сафарнома»-и Муњаммадсодиќи Гулшанїحصار شادمان در سفرنامۀ محمدصادق گلشنی304422444FAنورالدین بازارزادهدانشیار دانشگاه ملی تاجیکستانJournal Article20101003«Таърихи њумоюн» (1909м) асари Муњаммадсодиќи Гулшанї яке аз сафарномањои машњури тољик аст, ки њовии маълумоти љолиб ва нодире дар бораи аморати Бухоро ва марзњои тобеъи он аст. Ин асар аз нуњ маќола ташкил шуда ва ба тартиб дар зикри иёлатњои Бухорои шариф, Миёнкол, Лабиоб, Ќаршї ва Хузор, Шањрисабз, Њисор, Хатлон, Ќаротегин ва њукумати Дарвоз ва тавобеъи Ѓарм аст. Гулшанї дар ин асар дар бораи њар як аз ин мавзеъњо маълумоти љолиб ва мукаммал ба даст медињад. Вай дар асараш бештар ба баёни масъалањои марбут ба мавќеияти иёлатњо, шумораи љамъияти онњо, масофати роњ аз маркази вилоятњо то шањри Бухоро, мањсулоти асосї, аќвоми сокин дар ин иёлатњо ва касбу кори онњо ва... пардохтааст. Яке аз муњимтарин мавозеъи Бухоро, ки дар асари Гулшанї мавриди таваљљуњ ќарор гирифта, иёлати Њисор аст. Ў дар бораи ањолии вилояти Њисор маълумоти даќиќ додаву сокинони ин минтаќаро ба ду фирќа–тољик ва ўзбак таќсим кардааст. Гулшанї зимни ёдоварии пурљамъият будани водии Њисор дар бораи пешаи мардумон, теъдод ва таркиби ањолї ва аќвоми мухталифи сокин дар Њисор, тавобеъ ва дењањо, осори меъморї, ашхоси маъруфу обрўманди ин ноњия ва... ба тафсил сухан гуфтааст. Арзиши сафарномаи Муњаммадсодиќи Гулшанї ин аст, ки вай зимни боздид аз њар мавзеъе ањолї, касбу њунар, машѓулият ва умуман марзу буми он љойњоро муфассалу даќиќу мўшикофона ба риштаи тасвир кашидааст ва ин мавзўъ нишон аз босаводї, соњибкаломї ва диќќати назари ў дорад.
<em>تاریخ همایون </em>(۱۹۰۹م) اثر محمدصادق گلشنی یکی از سفرنامههای مشهور تاجیک است که حاوی معلومات جالب و نادری دربارۀ امارت بخارا و مرزهای تابع آن است. این اثر از نه مقاله تشکیل شده و بهترتیب در ذکر ایالتهای بخارای شریف، میانکال، لبآب، قرشی و خزار، شهر سبز، حصار، ختلان، قراتگین، و حکومت درواز و توابع غرم است. گلشنی در این اثر دربارۀ هریک از این موضعها معلومات جالب و مکمل بهدست میدهد. وی در اثرش بیشتر به بیان مسئلههای مربوط به موقعیت ایالتها، شمارۀ جمعیت آنها، مسافت راه از مرکز ولایتها تا شهر بخارا، محصولات اساسی، اقوام ساکن در این ایالتها و کسبوکار آنها و... پرداخته است. یکی از مهمترین مواضع بخارا که در اثر گلشنی مورد توجه قرار گرفته، ایالت حصار است. او دربارۀ اهالی ولایت حصار معلومات دقیق داده و ساکنان این منطقه را به دو فرقۀ تاجیک و ازبک تقسیم کرده است. وی ضمن یادآوری پرجمعیت بودن وادی حصار، راجع به پیشه و نیز خصلتهای مردم بیکیگری حصار اطلاعات دقیق بهدست داده است. گلشنی ضمن یادآوری پرجمعیت بودن وادی حصار، دربارۀ پیشۀ مردمان، تعداد و ترکیب اهالی و اقوام مختلف ساکن در حصار، توابع و دیههها، آثار معماری، اشخاص معروف و آبرومند این ناحیه و... بهتفصیل سخن گفته است. ارزش سفرنامۀ محمدصادق گلشنی این است که وی ضمن بازدید از هر موضعی، اهالی، کسب و هنر، مشغولیت و عموماً مرزوبوم آن جایها را مفصل و دقیق و موشکافانه به رشتۀ تصویر کشیده است و این موضوع نشان از باسوادی، صاحبقلمی و دقتنظر او دارد.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی112820100901Њисори Шодмон дар «Таърихи амирони манѓитияи Бухоро»-и устод Садриддин Айнїحصار شادمان در تاریخ امیران منغیتیۀ بخارای استاد صدرالدین عینی455222445FAمحمدرجب عبدالحامداستادیارJournal Article20101003«Таърихи амирони манѓитияи Бухоро» (1932м) яке аз асарњои машњури таърихии Садриддин Айнї аст, ки маълумоти пурќимате дар бораи таърихи Њисори Шодмон ба даст медињад. Ин маќола ба табйини бахшњое аз ин асар, ки дар он рољеъ ба Њисори шодмон ва ваќоеъи муњимми таърихии он бањс шуда, пардохтааст. Хидмати барљастаи Айнї дар ин асар он аст, ки рољеъ ба шарњи њоли амир Абдуррањмонхон, подшоњи Афѓонистон, ки дар замони амир Музаффар ба Бухоро ва Туркистон паноњ бурда буд, маълумот дода ва аз асари тарљумањолии ў мавсум ба «Тољуттаворих» бисёр нуктањои асосиро истифода кардааст. Асари ёдшуда таърихи мамлакати Афѓонистонро дар зимни таърихи муњољирати Абдуллоњхон дар бар гирифта, аз љумла муаллиф муњољирати худро ба Бухоро ва Туркистон баён карда ва дар бораи куштори Музаффархон дар Њисори Шодмон иттилооти муфиде ба даст додааст. Садриддин Айнї низ дар асараш рољеъ ба охирин амири манѓития, Сайидомир Олимхон ба таври муфассал сухан гуфтааст. Нигорандаи ин маќола пас аз баррасии матолиби мављуд дар бораи Њисори Шодмон дар «Таърихи амирони манѓитияи Бухоро» ба ин натиља расидааст, ки дар давоми 168 соли њукмронии амирони манѓития дар Бухоро, Њисори Шодмон борњо дастбадаст гашта, ќатлу ѓорати мардуми мањаллї беандоза буда ва раият бо њоле табоњ њаёт ба сар бурдааст.<em>تاریخ امیران منغیتیۀ بخارا </em>(۱۹۳۲م) یکی از اثرهای مشهور تاریخی صدرالدین عینی است که معلومات پرقیمتی دربارۀ تاریخ حصار شادمان بهدست میدهد. این مقاله به تبیین بخشهایی از این اثر که در آن راجع به حصار شادمان و وقایع مهم تاریخی آن بحث شده، پرداخته است. خدمت برجستۀ عینی در این اثر آن است که راجع به شرححال امیر عبدالرحمنخان، پادشاه افغانستان که در زمان امیرمظفر به بخارا و ترکستان پناه برده بود، معلومات داده و از اثر ترجمهحال او موسوم به <em>تاجالتواریخ</em> بسیار نکتههای اساسی را استفاده کرده است. اثر یادشده تاریخ مملکت افغانستان را در ضمنِ تاریخ مهاجرت عبداللهخان دربر گرفته، ازجمله مؤلف مهاجرت خود را به بخارا و ترکستان بیان کرده و دربارۀ کشتار مظفرخان در حصار شادمان اطلات مفیدی بهدست داده است. صدرالدین عینی نیز در اثرش راجع به آخرین امیر منغیتیه، سیدامیر عالمخان، بهطور مفصل سخن گفته است. نگارندۀ این مقاله پس از بررسی مطالب موجود دربارۀ حصار شادمان در <em>تاریخ امیران منغیتیۀ بخارا</em> به این نتیجه رسیده است که در دوام ۱۶۸ سال حکمرانی امیران مغنیتیه در بخارا، حصار شادمان بارها دستبهدست گشته، قتل و غارت مردم محلی بیاندازه بوده و رعیت با حالی تباه حیات بهسر برده است.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی112820100901Њисор дар ќарни нуздањи мелодїحصار در قرن نوزده میلادی536222446FAسیف الله ملاجاناستادیارJournal Article20101003 Њисор яке аз мулкњои муњимми Варорўд аст, ки дар гузари таърих ба далели доштани љойгоњи стратегї ва имконоти иќтисодї дар таъйини хатти сиёсии бештари хонадонњои њукмрони минтаќа наќше муассир доштааст. Албатта, наќши ин минтаќа аз ањди Темуриён ба баъд дар сарнавишти Варорўд бештар шудааст. Таъсири Њисор дар љуѓрофиёи сиёсї ва иќтисодии Тољикистони муосир низ инкорношуданист. Аз он љо ки ќарни нуздањуми мелодї барои Эрон ва Варорўд оѓози тањаввулоти сарнавиштсоз буд, дар ин маќола муњимтарин њаводиси минтаќаи Њисор дар ин ќарн тазаккур дода шудааст. Пас аз баёни муњимтарин њаводиси сиёсии ин минтаќа дар ќарни нуздањум, рољеъ ба мавзўъоте назири амлокдорињои бекии Њисор, калонтарин мулкњои ин ноњия, вусъати љуѓрофиёї, теъдоди нуфус, нажодњо, машоѓил, мизони молиёт, марокизи санъатгарї, теъдоди сипоњиён, таќсимоти нобаробари замин, бедоду ситами маъмурони давлатї ва... бањс шудааст. Нигоранда дар поён пас аз баррасии вазъи сиёсї, иќтисодї ва иљтимоии Њисор дар ќарни нуздањум ба ин натиља расидааст, ки љангњои хонаводагии амирони Варорўд авзоъи минтаќаро ноором карда ва заминањои ишѓоли сареъи онро аз љониби артиши рус фароњам овардааст. Њокимони Њисор пас аз ишѓоли русњо низ бештар дар фикри сарватандўзї ва ѓорати раият буданд. Аз ин рў, бо таѓйир ёфтани онњо ањволи мардумон боз њам саъбтар мешуд.
حصار یکی از ملکهای مهم ورارود است که در گذر تاریخ بهدلیل داشتن جایگاه استراتژیک و امکانات اقتصادی در تعیین خط سیاسی بیشتر خاندانهای حکمران منطقه، نقشی مؤثر داشته است. البته، نقش این منطقه از عهد تیموریان به بعد در سرنوشت ورارود بیشتر شده است. تأثیر حصار در جغرافیای سیاسی و اقتصادی تاجیکستان معاصر نیز انکارناشدنی است. ازآنجاکه قرن نوزدهم میلادی برای ایران و ورارود آغاز تحولات سرنوشتساز بود، در این مقاله مهمترین حوادث منطقة حصار در این قرن تذکر داده شده است. پس از بیان مهمترین حوادث سیاسی این منطقه در قرن نوزدهم، راجع به موضوعاتی نظیر املاکداریهای بیکی حصار، کلانترین ملکهای این ناحیه، وسعت جغرافیایی، تعداد نفوس، نژادها، مشاغل، میزان مالیات، مراکز صنعتگری، تعداد سپاهیان، تقسیمات نابرابر زمین، بیداد و ستم مأموران دولتی و... بحث شده است. نگارنده در پایان پس از بررسی وضع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی حصار در قرن نوزدهم به این نتیجه رسیده است که جنگهای خانوادگی امیران ورارود اوضاع منطقه را ناآرام کرده و زمینههای اشغال سریع آن را ازجانب ارتش روس فراهم آورده است. حاکمان حصار پس از اشغال روسها نیز بیشتر در فکر ثروتاندوزی و غارت رعیت بودند؛ ازاینرو، با تغییر یافتن آنها احوال مردمان بازهم صعبتر میشد.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی112820100901Њисор–нигини пурљилое дар ангуштари Мовароуннањрحصار، نگین پرجلایی در انگشتر ماوراءالنهر637022447FAحمزه کمالدکتر
علوم تاریخ، پژوهشگاه تاریخ، باستان شناسی و مردم شناسی آکادمی علوم جمهوری تاجیکستانJournal Article20101003Њисор дар таркиби давлати Темуриёни авохири садаи понздањуми мелодї аз манотиќе буд, ки имтиёзоти хоссе дошт. Дар ин маќола ба ихтисор дар бораи авзоъи сиёсии авохири садаи понздањум ва авоили садаи шонздањуми Мовароуннањр ва наќши Њисор дар вазъияти сиёсии ин сарзамин ибрози назар шудааст. Дар ибтидо рољеъ ба авзоъи њокимият дар Мовароуннањр, аз љумла Самарќанду Бухоро бањс шудааст ва теъдоде аз њокимони Њисор, ки мавриди њимояти хонадони Темурї буданд, муаррифї шудаанд. Яке аз мавзўъоте, ки дар баррасии авзоъи ин минтаќа дар авоили садаи шонздањум љалби назар мекунад, фољиъаи ќањти Њисор аст. Ин њодиса ѓолибан аз диди пажўњишгарон дур мондааст ва тасвири он љуз дар «Таърихи Рашидї»-и Муњаммадњайдари Дуѓлот, дар дигар манобеъи таърихии марбут ба ин замон дида намешавад. Дар идомаи маќола рољеъ ба талоши бебарор барои ба даст овардан њокимияти аздастрафтаи Темуриён дар Мовароуннањр бањс шудааст. Дар поёни маќола нигоранда пас аз баррасии ваќоеъи мутааддиде, ки дар таърихи мавриди назар дар Мовароуннањр, бавижа водии Њисор рух дода, ба ин натиља расидааст, ки Њисор њамеша ба масобаи нигини пурљилое дар ангуштари Мовароуннањр буда ва дар њар давру замоне њар хонадоне, ки дар Мовароуннањр ба ќудрати сиёсї расида, талош кардааст, ки ин вилоятро дар ихтиёр дошта бошад.حصار در ترکیب دولت تیموریان اواخر سدۀ پانزدهم میلادی از مناطقی بود که امتیازات خاصی داشت. در این مقاله بهاختصار دربارۀ اوضاع سیاسی اواخر سدۀ پانزدهم و اوایل سدۀ شانزدهم ماوراءالنهر و نقش حصار در وضعیت سیاسی این سرزمین، ابرازنظر شده است. در ابتدا راجع به اوضاع حاکمیت در ماوراءالنهر ازجمله سمرقند و بخارا بحث شده است و تعدادی از حاکمان حصار که موردحمایت خاندان تیموری بودند، معرفی شدهاند. یکی از موضوعاتی که در بررسی اوضاع این منطقه در اوایل سدۀ شانزدهم جلبنظر میکند، فاجعۀ قحطی حصار است. این حادثه غالباً از دید پژوهشگران به دور مانده است و تصویر آن جز در<em> تاریخ رشیدی</em> محمدحیدر دوغلات، در دیگر منابع تاریخی مربوط به این زمان دیده نمیشود. در ادامۀ مقاله راجع به تلاش بابر برای بهدست آوردن حاکمیت ازدسترفتة تیموریان در ماوراءالنهر بحث شده است. در پایان مقاله، نگارنده پس از بررسی وقایع متعددی که در تاریخ موردنظر در ماوراءالنهر، بهویژه وادی حصار، رخ داده، به این نتیجه رسیده است که حصار همیشه بهمثابۀ نگین پرجلایی در انگشتر ماوراءالنهر بوده و در هر دور و زمانی هر خاندانی که در ماوراءالنهر به قدرت سیاسی رسیده، تلاش کرده است که این ولایت را در اختیار داشته باشد.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی112820100901Њавзаи адабии Њисор ва баъзе аз вижагињои онحوزۀ ادبی حصار و بعضی از ویژگیهای آن719022448FAمیرزا ملااحمداستادیارJournal Article20101003Яке аз муњимтарин њавзањои адабии Мовароуннањр, ки дар рушди раванди адабиёти тољик таъсир гузошта, доираи адабии Њисор аст. Дар ин маќола саъй шудааст баъзе аз љанбањо ва вижагињои адабии мазкур баррасї шавад. Њисор бо муассисоти фарњангї ва ањли адаби худ шуњрат доштааст. Дар миёни њокимони Њисор ашхоси илмуадабдўст низ будаанд, ки дар рушди фарњанги ин кишвар сањми басазо доштаанд. Аз љумлаи ин њокимон метавон ба Њишомсултонќул ќушбегї ва... ишора кард. Дар ќарнњои 17-19 мелодї низ шоирони зиёде бо сабабњои гуногун ватани худ- Њисорро тарк кардаву ба шањру кишварњои дигар, бахусус Њиндустон, сафар кардаанд. Тарки ватани шоирон, ки пеш аз њар чиз ба вазъи ногувори рўзгори онњо бозмегардад, дар Мовароуннањр дар ин давра хеле маъмул буд. Тасвири ин авзоъи ногувор дар ашъори Њасрати Њисорї, Ирсї, Фориѓ ва бахусус Карим-девона намуди бештаре дорад. Дар осори шоирони Њисор мавзўи ѓарибї низ љойгоњи хос дорад ва ин бешак бо вазъи зиндагии мардум ва бавижа ањл илму адаб иртиботи ќавї дорад. Дар осори боќимондаи шоирони њавзаи Њисор мавзўоти мухталифи иљтимої ва ахлоќї низ бозтоб ёфтааст. Тасвири њаводис, ваќоеъ, ашхос ва ашёи мушаххас низ дар осори шоирони Њисор хеле зиёд аст. Ѓазал, ќасида, маснавї ва мухаммас аз ќолабњои пуркорбурд ва ќитъа, рубої, мустазод, таркиббанд ва тарљеъбанд аз ќолабњои нисбатан камкорбурд дар миёни шоирони Њисор аст. Навъи тозае, ки дар њавзаи адабии Њисор арзи вуљуд карда, титол аст, ки дар осори Њасрат дида мешавад. Сабки шоирони ин ноњия низ идомаи сабки хуросонї ва ироќї ва ё омехтаи хуросонї ва њиндї аст. Нигоранда дар поён чунин натиљагирї карда, ки њавзаи адабии Њисор аз аљзои ташкилдињандаи адабиёти тољик аст ва баррасии амиќу њамаљонибааш ба њаллу дарки масоили марбут ба таърихи адабиёт бисёр мусоидат хоњад кард.یکی از مهمترین حوزههای ادبی ماوراءالنهر که در رشد روند ادبیات تاجیک تأثیر گذاشته، دایرۀ ادبی حصار است. در این مقاله سعی شده است بعضی از جنبهها و ویژگیهای ادبی مذکور بررسی شود. حصار با مؤسسات فرهنگی و اهل ادب خود شهرت داشته است. در میان حاکمان حصار اشخاص علم و ادبدوست نیز بودهاند که در رشد فرهنگ این کشور سهم بسزا داشتهاند. ازجمله این حاکمان میتوان به هشامسلطان، قل قوشبیگی و... اشاره کرد. در قرنهای ۱۷-۱۹ میلادی نیز شاعران زیادی با سببهای گوناگون، وطن خود حصار را ترک کرده و به شهر و به کشورهای دیگر، بهخصوص هندوستان، سفر کردهاند. ترک وطن شاعران که پیش از هر چیز به وضع ناگوار روزگار آنها بازمیگردد، در ماوراءالنهر در این دوره خیلی معمول بود. تصویر این اوضاع ناگوار در اشعار حسرت حصاری، ارثی، فارغ و بهخصوص کریم دیوانه نمود بیشتری دارد. در آثار شاعران حصار موضوع غریبی نیز جایگاه خاص دارد و این بیشک با وضع زندگی مردم و بهویژه اهل علم و ادب ارتباط قوی دارد. در آثار باقیماندۀ شاعران حوزه حصار موضوعات مختلف اجتماعی و اخلاقی نیز بازتاب یافته است. تصویر حوادث، وقایع، اشخاص و اشیای مشخص نیز در آثار شاعران حصار خیلی زیاد است. غزل، قصیده، مثنوی و مخمس از قالبهای پرکاربرد و قطعه، رباعی، مستزاد، ترکیببند و ترجیعبند از قالبهای نسبتاً کمکاربرد در میان شاعران حصار است. نوع تازهای که در حوزۀ ادبی حصار عرض وجود کرده، تیتال است که در آثار حسرت دیده میشود. سبک شاعران این ناحیه نیز ادامۀ سبک خراسانی و عراقی و یا آمیختۀ خراسانی و هندی است. نگارنده در پایان چنین نتیجهگیری کرده که حوزۀ ادبی حصار از اجزای تشکیلدهندة ادبیات تاجیک است و بررسی عمیق و همهجانبهاش به حل و درک مسائل مربوط به تاریخ ادبیات بسیار مساعدت خواهد کرد.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی112820100901Доираи адабии Њисори шодмонدایرۀ ادبی حصار شادمان9110122449FAسلطانمراد آدینهعضو اتحادیه نویسندگان تاجیکستانJournal Article20101003Њисор, водии Њисор ё мулки Њисори Шодмон сарзамин пур аз файз ва диёр таърихии Тољикистон аст. Ин ноњия њамчун маркази сиёсї, идорї ва фарњангї дар тўли таърих дар њаёти мардумони Мовароуннањр наќши калидї ифо кардааст. Дар ин маќола, ки бо њадафи баррасии доираи адабии Њисори Шодмон ба нигориш даромада, пайванди њаёти адабии ин сарзамин бо адабиёт ва фарњанги Тољикистон ва низ иртиботи он бо адабиёти тамоми форсизабонон мавриди таваљљуњ ќарор гирифтааст. Доираи адабии Њисори Шодмон ба мувозоти бунёди адабиёти навини тољик аз њамон даврони давлатдории Тоњириён, Сомониён ва Чаѓониён оѓоз ёфтааст. Адабиёт дар Њисори Шодмон дар асрњои баъдї низ тараќќї ва такомул доштааст. Мутаассифона дар асрњои 11-14 мелодї бисёре аз навиштањои адибони ин сарзамин ба боди фано рафтаанд. Аммо дар бораи ањли адаби Њисор дар асрњои 15-16 мелодї ба баракати вуљуди манобеъе чун «Бадоеъулваќоеъ», «Маљолисуннафоис» ва... маълумоти нисбатан бештаре ба дасти ањли адаб расида ва чунонки маълум аст, доираи адабии Њисор пеш аз асри понздањум рў ба тавсиа нињода будааст. Дар асри шонздањум зикри номи Хондмир-муаллифи «Равзатуссафо» ба унвони яке аз намояндагони доираи адабии Њисор боиси сарбаландии мардуми ин ноњия аст. Навої низ дар «Маљолисуннафоис» дар бораи шоирони њисориюласл маълумоти арзанда додааст. Доираи адабии Њисори Шодмон баъд аз ќарни понздањум бо тамоми гароишњо ва љараёнњои адабиёти форсї пайванди ногусастанї дорад. Дар асрњои 17-20 мелодї шоирони њисориюласли зиёде чун Мирзо Њасрат, Парї, Ирсї, Љазбї ва... ба халќи асар пардохтаанд, ки ин њокї аз љойгоњи сазовори шоирони њисорї дар ин давра аст. Дар даврони Шўравї низ њузури шахсиятњои адабии навоњии гуногун, аз љумла водии Њисор дар шањри Душанбе сабаби эљоди мањофили адабї шуд. Пас аз истиќлоли Тољикистон доираи адабии Њисор муљаддадан эњё шуд ва нависандагони зиёде чун Њидоятулло Рањмонї, Султонмуроди Одина ва... ба фаъолият дар ин доираи адабї машѓул шуданд.
حصار، وادی حصار یا ملک حصار شادمان، سرزمین پر از فیض و دیار تاریخی تاجیکستان است. این ناحیه همچون مرکز سیاسی، اداری و فرهنگی در طول تاریخ در حیات مردمان ماوراءالنهر نقش کلیدی ایفا کرده است. در این مقاله که با هدف بررسی دایرۀ ادبی حصار شادمان به نگارش درآمده، پیوند حیات ادبی این سرزمین با ادبیات و فرهنگ تاجیکستان و نیز ارتباط آن با ادبیات تمام فارسیزبانان مورد توجه قرار گرفته است. دایرۀ ادبی حصار شادمان بهموازات بنیاد ادبیات نوین تاجیک، از همان دوران دولتداری طاهریان، سامانیان و چغانیان آغاز یافته است. ادبیات در حصار شادمان در عصرهای بعدی نیز ترقی و تکامل داشته است. متأسفانه در عصرهای ۱۱-۱۴ میلای بسیاری از نوشتههای ادیبان این سرزمین به باد فنا رفتهاند. اما دربارۀ اهل ادب حصار در عصرهای ۱۵-۱۶ میلادی به برکت وجود منابعی چون <em>بدایعالوقایع</em>، <em>مجالسالنفایس</em> و... معلومات نسبتاً بیشتری بهدست اهل ادب رسیده و چنانکه معلوم است، دایرۀ ادبی حصار پیش از عصر پانزدهم روبه توسعه نهاده بوده است. در عصر شانزدهم ذکر نام خواندمیر مؤلف <em>روضهالصفا</em>، بهعنوان یکی از نمایندگان دایرۀ ادبی حصار، باعث سربلندی مردم این ناحیه است. نوایی نیز در <em>مجالسالنفایس</em> دربارۀ شاعران حصاریالاصل معلومات ارزنده داده است. دایرۀ ادبی حصار شادمان بعد از قرن پانزدهم با تمام گرایشها و جریانهای ادبیات فارسی پیوند ناگسستنی دارد. در عصرهای ۱۷-۲۰ میلادی شاعران حصاریالاصل زیادی چون میرزاحسرت، پری، ارثی، جذبی و... به خلق اثر پرداختهاند که این حاکی از جایگاه سزاوار شاعران حصاری در این دوره است. در دوران شوروی نیز حضور شخصیتهای ادبی نواحی گوناگون ازجمله وادی حصار در شهر دوشنبه، سبب ایجاد محافل ادبی شد. پس از استقلال تاجیکستان دایرۀ ادبی حصار مجدداً احیا شد و نویسندگان زیادی چون هدایتالله رحمانی، سلطانمراد آدینه و... به فعالیت در این دایرۀ ادبی مشغول شدند.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی112820100901Душанбе–маркази нави илму фарњанги тољикدوشنبه مرکز نوی علم و فرهنگ تاجیک10211822450FAپیوند گلمرادزادهاستاد دانشگاه ملی تاجیکستانJournal Article20101003Душанбе маркази нави илму фарњанги тољик аст, ки таърихи ѓанї ва вазъи иќтисодї ва иљтимоии сокинони он натанњо таваљљуњи таърихнигорон ва воќеанависони тољик, балки олимон ва муњаќќиќони русро низ ба худ љалб кардааст. Дар ин маќола, ки бо њадафи муаррифии Душанбе ба унвони маркази нави давлати тољикон ба нигориш даромада, ибтидо вазъияти меъмории биноњои ин шањр тавсиф шуда, сипас ба бунёди нашрияи «Бедории тољик» дар ин шањр ишора шуда ва мабоњиси матрањ дар ин нашрия рољеъ ба ўзбак ё тољикзабон будани мардуми Тољикистон ва низ мавзўи пантуркизм ба тафсил мавриди баррасї ќарор гирифтааст. Дар идомаи маќола дар бораи нашриёти «Дониш», «Рўзгор» ва бархе маќолањо ва ашъори мундариљ дар он сухан рафтааст. Дар бахши баъдии маќола низ дар бораи «Хонаи халќ»- аввалин бинои муосири Тољикистон дар Душанбе, ва низ марказияти Душанбе дар табъу нашри матбуот бањс шуда ва биноњои таърихии ин шањр ва њайкали шахсиятњои илмї ва адабии барљастаи тољик, чун Рўдакї, Фирдавсї, Абўалї Сино, Садриддин Айнї ва Бобољон Ѓафуров муаррифї шудааст. Дар поён низ нигоранда ба зикри матолибе дар бораи Фарњангистони улуми Тољикистон, Донишгоњ, пажўњишгоњ, китобхона, осорхона, Кумитаи садову симои љумњурї, шабакањои телевизионї, садову симои мустаќил, рўзномаву маљаллањои давлатї ва хусусї, баргузории њамоиши вазирони умури хориљаи кишварњои исломї дар Душанбе пардохтааст.دوشنبه مرکز نوی علم و فرهنگ تاجیک است که تاریخ غنی و وضع اقتصادی و اجتماعی ساکنان آن، نهتنها توجه تاریخنگاران و واقعهنویسان تاجیک، بلکه عالمان و محققان روس را نیز به خود جلب کرده است. در این مقاله که با هدف معرفی دوشنبه، بهعنوان مرکز نوی دولت تاجیکان، بهنگارش درآمده، ابتدا وضعیت معماری بناهای این شهر توصیف شده، سپس به بنیاد نشریۀ <em>بیداری تاجیک</em> در این شهر اشاره شده و مباحث مطرح در این نشریه راجع به ازبک یا تاجیکزبان بودن مردم تاجیکستان و نیز موضوع پانترکیسم بهتفصیل مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامۀ مقاله، دربارۀ نشریات <em>دانش روزگار</em> و برخی مقالهها و اشعار مندرج در آن سخن رفته است. در بخش بعدی مقاله نیز دربارۀ «خانۀ خلق»، اولین بنای معاصر تاجیکستان در دوشنبه، و نیز مرکزیت دوشنبه در طبع و نشر مطبوعات بحث شده و بناهای تاریخی این شهر و هیکل شخصیتهای علمی و ادبی برجستۀ تاجیک، چون رودکی، فردوسی، ابوعلی سینا، صدرالدین عینی و باباخان غفوراف معرفی شده است. در پایان نیز نگارنده به ذکر مطالبی دربارۀ فرهنگستان علوم تاجیکستان، دانشگاه، پژوهشگاه، کتابخانه، آثارخانه، کمیتۀ صداوسیمای جمهوری، شبکههای تلویزیونی، صداوسیمای مستقل، روزنامه و مجلههای دولتی و خصوصی، برگزاری همایش وزیرن امور خارجۀ کشورهای اسلامی در دوشنبه پرداخته است.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی112820100901Душанбеи фарњангї дар як нигоњدوشنبۀ فرهنگی در یک نگاه11912222451FAقهار رسولیاناستادیارJournal Article20101003Дар ин маќола муњимтарин ваќоеъи фарњангии шањри Душанбе, пойтахти кунунии Тољикистон аз 14 октябри 1924м- замоне, ки Љумњурии Худмухтори Шўравии Тољикистон дар њайати Љумњурии Шўравии Сотсиалистии Узбакистон таъсис ёфт ва Душанбе пойтахти он эълом шуд- то сентябри соли 2010м-, ки шањри Душанбе пойтахти фарњанги љањони ислом дар Осиё эълом шуд- ба сурати солшумори таърихї зикр шудааст. Нигоранда дар танзим ин солшумори таърихї ба муњимтарин ваќоеъи таърихї ва фарњангии рухдода байни ин ду таърихи зикршуда, ки дар шаклгирии сохтори фарњангии ин шањр наќши муассир дошта, ишора кардааст. Аз љумла: интишори нахустин рўзномаи давлатии Тољикистон, таъсиси хабаргузории Тољикистон, таъсиси Љумњурии Шўравии Сотсиалистии Тољикистон ба марказияти Душанбе, таъсиси театри академии драмаи Тољикистон, афрохта шудани муљассамаи Рўдакї ва... .در این مقاله مهمترین وقایع فرهنگی شهر دوشنبه، پایتخت کنونی تاجیکستان، از ۱۴ اکتبر ۱۹۲۴م- زمانی که جمهوری خودمختار شوروی تاجیکستان در هیئت جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان تأسیس یافت و دوشنبه پایتخت آن اعلام شد- تا سپتامبر سال ۲۰۱۰م- که شهر دوشنبه پایتخت فرهنگی جهان اسلام در آسیا اعلام شد- بهصورت سالشمار تاریخی ذکر شده است. نگارنده در تنظیم این سالشمار تاریخی، به مهمترین وقایع تاریخی و فرهنگی رخداده بین این دو تاریخ ذکرشده که در شکلگیری ساختار فرهنگی این شهر نقش مؤثر داشته، اشاره کرده است؛ ازجمله: انتشار نخستین روزنامۀ دولتی تاجیکستان، تأسیس خبرگزاری تاجیکستان، تأسیس جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان به مرکزیت دوشنبه، تأسیس تئاتر آکادمی درام تاجیکستان، افراخته شدن مجسمۀ رودکی و... .رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی112820100901Сиккањои Њисори Шодмонسکههای حصار شادمان12314222452FAدولت خواجهداودیاستادیارJournal Article20101003Водии Њисор дар љануби Тољикистон љойгир аст, ки дар њудуди он ноњияњои Њисор, Шањринав, Турсунзода, Рўдакї, Вањдат ва шањри Душанбе воќеъ шудаанд. Барои омўзиши таърихи Њисор дар баробари маводи бостоншиносї ва хаттї сиккањо низ манбаъе муњим ба шумор мераванд. Ба таври куллї пайдо шудани сиккањо дар атрофи шањри Душанбе нишон аз вуљуди муомилоти пулї дар саросари водии Њисор дорад. Ќадимтарин сиккаи кашфшуда дар ин водї мутааллиќ ба давраи Селевкиён аст. Шаш дафина ва шумори зиёди сиккаи мисини кўшонии ёфтшуда дар ин минтаќа њокї аз рушду нумуви тиљорат ва муомилоти пулї дар водии Њисор дар давраи Кўшониён аст. Албатта, дар ин давра дар навиштањои сиккањо низ таѓйироти љиддї рух додааст. Дар асри панљуми мелодї дар минтаќаи љанубии Осиёи Миёна, аз љумла водии Њисор сиккањои нуќраии мутааллиќ ба шоњони соcонї интишор меёбанд. Ганљинаи ёфтшуда дар Душанбеи ќадим, ки иборат аз 39 дирњами шоњони соcонї буд, ин мавзеъро таъйид мекунад. Бо зуњури ислом дар асрњои 7-8 мелодї дар Эрон ва Осиёи Миёна марњалае нав оѓоз мешавад, ки тайи он дар сиккасозї ва муомилоти пулї низ таѓйироте бунёдин рух медињад. Ёфт шудани дирњами умавї ва ду дафинаи дирњамњои аббосї дар ноњияи Њисор нишон аз вуќўъи ин таѓйирот дорад. Сиккањое аз асри сомонї, салљуќї, хоразмшоњї, муѓул ва темурї низ дар водии Њисор кашф шудааст, ки бо баррасии онњо метавон ба муомилоти пулии роиљ дар он рўзгорон пай бурд. Аз дигар сиккањои кашфшуда дар водии Њисор метавон ба сиккањои марбут ба шайбониён, хонадони аштархонї ва манѓитњо ишора кард. Нигоранда пас аз баррасии сиккањои ёфтшуда аз водии Њисор ба ин натиља расидааст, ки муомилоти пулї аз даврањои бисёр ќадим, асри севуми пеш аз мелод дар ин ноњия пайдо шуда ва то ибтидои асри бист дар тараќќї будааст.
وادی حصار در جنوب جنوب تاجیکستان جایگیر است که در حدود آن، ناحیههای حصار، شهر نو، تورسونزاده، رودکی، وحدت و شهر دوشنبه واقع شدهاند. برای آموزش تاریخ حصار دربرابر مواد باستانشناسی و خطی، سکهها نیز منبعی مهم بهشمار میروند. بهطور کلی، پیدا شدن سکهها در اطراف شهر دوشنبه نشان از وجود معاملات پولی در سراسر وادی حصار دارد. قدیمترین سکۀ کشفشده در این وادی متعلق به دورۀ سلوکیان است. شش دفینه و شمار زیادی سکۀ مسین کوشانی یافتشده در این منطقه، حاکی از رشد و نمو تجارت و معاملات پولی در وادی حصار در دورۀ کوشانیان است. البته، در این دوره در نوشتههای سکهها نیز تغییرات جدی رخ داده است. در عصر پنجم میلادی در منطقۀ جنوبی آسیای میانه ازجمله وادی حصار سکههای نقرهای متعلق به شاهان ساسانی انتشار مییابند. گنجینۀ یافتشده در دوشنبۀ قدیم که عبارت از ۳۹ درهم شاهان ساسانی بود، این موضع را تأیید میکند. با ظهور اسلام در عصرهای ۷-۸ میلادی در ایران و آسیای میانه مرحلهای نو آغاز میشود که طی آن در سکهسازی و معاملات پولی نیز تغییراتی بنیادین رخ میدهد. یافت شدن درهم اموی و دو دفینۀ درهمهای عباسی در ناحیۀ حصار نشان از وقوع این تغییرات دارد. سکههایی از عصر سامانی، سلجوقی، خوارزمشاهی، مغول و تیموری نیز در وادی حضار کشف شده است که با بررسی آنها میتوان به معاملات پولی رایج در آن روزگاران پی برد. از دیگر سکههای کشفشده در وادی حصار میتوان به سکههای مربوط به شیبانیان، خاندان اشترخانی و منغیتها اشاره کرد. نگارنده پس از بررسی سکههای یافتشده از وادی حصار به این نتیجه رسیده است که معاملات پولی از دورههای بسیار قدیم، عصر سوم پیش از میلاد، در این ناحیه پیدا شده و تا ابتدای عصر بیست در ترقی بوده است.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی112820100901Ќиёми мардумї дар ибтидои садаи 18 дар Њисорقیام مردمی در ابتدای سدۀ ۱۸ در حصار14314722465FAعبدالقهار سعیدافدکترای علوم تاریخJournal Article20101004Хонигарии Бухоро дар асри њабдањум ва нимаи аввали асри њаждањуми мелодї яке аз даврањои мушкили таќдирсозро пушти сар мегузошт. Истисмори сангини феодалї, зулми тоќатфарсо ва љангњои дохилї норизоятии халќро таќвият мекард. Бинобарин, дар манотиќи мухталифи хонигарии Бухоро ошўбу шўришњои мардумї оѓоз шуд. Шўриши бисёр барљаста дар ин замон ќиёми мардумї дар соли 1703м дар Њисор буд, ки ба сабаби мухолифатњои дохилии феодалњо ва ташдиди зулми онњо нисбат ба халќ ба вуќўъ пайваст. Дар ин маќола, ки бо њадафи табйини ин ќиём ба нигориш даромада, нигоранда љузъиёти ин шўришро баён карда ва дар поён тасрењ кардааст, ки пас аз хориљ кардани бухорињо Њисор муддати беш аз панљоњ сол мустаќил боќї монд, ки бар асари ин истиќлол њокимони он ба мулкњои њамсоя тохтутоз карданд.خانیگری بخارا در عصر هفدهم و نیمۀ اول عصر هجدهم میلادی یکی از دورههای مشکل تقدیرساز را پشتسر میگذاشت. استثمار سنگین فئودالی، ظلم طاقتفرسا و جنگهای داخلی نارضایتی خلق را تقویت میکرد. بنابراین، در مناطق مختلف خانیگری بخارا آشوب و شورشهای مردمی آغاز شد. شورش بسیار برجسته در این زمان قیام مردمی در سال ۱۷۰۳م در حصار بود که بهسبب مخالفتهای داخلی فئودالها و تشدید ظلم آنها نسبت به خلق به وقوع پیوست. در این مقاله که با هدف تبیین این قیام به نگارش درآمده، نگارنده جزئیات این شورش را بیان کرده و در پایان تصریح کرده است که پس از خارج کردن بخاریها، حصار مدت بیش از پنجاه سال مستقل باقی ماند که بر اثر این استقلال، حاکمان آن به ملکهای همسایه تاختوتاز کردند.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی112820100901Мероси адабии шоирони Њисор дар шибњи ќораи Њинду Покистонمیراث ادبی شاعران حصار در شبهقارۀ هند و پاکستان14815322466FAشمسالدین محمدیعضو
هیئت علمی انستیتوت زبان و ادبیات به نام ابوعبدالله رودکی آکادمی علوم جمهوری
تاجیکستانJournal Article20101004Адабиёти форсии сарзамини Њинду Покистон мањсули тафаккур ва эњсосот мардумони форсизабони Осиёи Миёна, Эрон, Афѓонистон ва халќњои бумии шибњи ќораи Њинд аст. Дар ташкили ин адабиёт сањми мардуми тољик бисёр назаррас аст. Ба далели шароити бавуљудомда дар ќарнњои 16-17 мелодї бисёре аз шоирон ва нависандагони Осиёи Миёна ба Њиндустон муњољират карданд, ки дар байни онњо намояндагони Њисори Шодмон низ кам набудаанд. Дар ин маќола теъдоде аз ин шоирони њисории муњољир ба Њиндустон муаррифї ва намунаи ашъори онњо зикр шудааст. Аз миёни ин шоирон метавон ба Ѓаюрии Њисорї, Ѓурбатии Њисорї, Мењнатии Њисорї, Њисории Чакнаї, Туфайлии Њисорї, Айшии Њисорї ва Фатњии Њисорї ишора кард. Нависанда дар поён бо таваљљуњ ба теъдоди зиёди шоирони њисории муњољир ба шибњи ќораи Њинду Покистон чунин натиљагирї кардааст, ки намояндагони илму адаби Њисори Шодмон, ки аз мулкњои умдаи аморати Бухоро будааст, дар рушди фарњангу адаби форсї дар сарзамини пањновари Њиндустон сањми басазо доштаанд.ادبیات فارسی سرزمین هند و پاکستان محصول تفکر و احساسات مردمان فارسیزبان آسیای میانه، ایران، افغانستان و خلقهای بومی شبهقارۀ هند است. در تشکیل این ادبیات سهم مردم تاجیک بسیار نظررس است. بهدلیل شرایط بهوجودآمده در قرنهای ۱۶-۱۷ میلادی، بسیاری از شاعران و نویسندگان آسیای میانه به هندوستان مهاجرت کردند که در بین آنها نمایندگان حصار شادمان نیز کم نبودهاند. در این مقاله تعدادی از این شاعران حصاری مهاجر به هندوستان معرفی و نمونۀ اشعار آنها ذکر شده است. از میان این شاعران میتوان به غیوری حصاری، غربتی حصاری، محنتی حصاری، حصاری چکنهای، طفیلی حصاری، عیشی حصاری و فتحی حصاری اشاره کرد. نویسنده در پایان با توجه به تعداد زیاد شاعران حصاری مهاجر به شبهقارۀ هند و پاکستان چنین نتیجهگیری کرده است که نمایندگان علم و ادب حصار شادمان که از ملکهای عمدۀ امارت بخارا بوده است، در رشد فرهنگ و ادب فارسی در سرزمین پهناور هندوستان سهم بسزا داشتهاند.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی112820100901Носирљон Маъсумї–фарзанди баруманди Њисорناصرجان معصومی، فرزند برومند حصار15415822467FAمیرزا ملااحمداستادیارJournal Article20101004Носирљон Маъсумї, зодаи водии зарнисори Њисор ва аз зумраи адибон ва донишмандони ангуштшумори садаи бистум аст, ки дар пешрафти соњањои гуногуни илму фарњанги тољик наќше барљаста доштааст. Хидмати вай хусусан дар рушду такомули адабиётшиносї фавќулъода бузург аст. Чашмандози адабиётшиносии ў бисёр васеъ будааст ва даврањову масъалањои гуногуни адабиёти классик ва муосири тољикро дар бар мегирад. Њофиз яке аз шоиронест, ки Маъсумї ба ў ањаммияти вижа дода ва дар арзёбии ашъор ва тањлили андешаву аќоиди ў роњи миёна паймудааст. Адабиёти садаи 16-19 мелодї низ таваљљуњи ўро ба худ љалб карда ва бо тањќиќ дар ин давра китоби «Адабиёти тољик дар аср 17 ва нимаи аввали аср 19»-ро таълиф кардааст. Ў дар ин китоб ин нуктаро ба исбот расонда, ки дар асри њаждањум ва нимаи аввали асри нуздањум адабиёти тољик асосан дар Бухоро, Хўќанд ва Хева ривољ доштааст. Вай бо диќќати назар тавонистааст хусусиятњои њар яке аз ин доирањои адабиро нишон дињад ва намояндагони онњоро муаррифї кунад. Садриддин Айнї, Абулќосим Лоњутї ва Мирзо Турсунзода аз дигар адибоне њастанд, ки Маъсумї ба онњо таваљљуњ нишон додааст. Тањќиќ дар адабиёти рус ва пайванди равишњои тањќиќи адабиётшиносї ва забоншиносї аз дигар мавзўъоти мавриди таваљљуњи Носирљон Маъсумї будааст.ناصرجان معصومی، زادۀ وادی زرنثار حصار و از زمرۀ ادیبان و دانشمندان انگشتشمار سدة بیستم است که در پیشرفت ساحههای گوناگون علم و فرهنگ تاجیک نقشی برجسته داشته است. خدمت ناصرجان معصومی خصوصاً در رشد و تکامل ادبیاتشناسی فوقالعاده بزرگ است. چشمانداز ادبیاتشناسی او بسیار وسیع بوده است و دورهها و مسئلههای گوناگون ادبیات کلاسیک و معاصر تاجیک را دربرمیگیرد. حافظ یکی از شاعرانی است که ناصرجان به او اهمیت ویژه داده و در ارزیابی اشعار و تحلیل اندیشه و عقاید او راه میانه پیموده است. ادبیات سدة ۱۶-۱۹ میلادی نیز توجه ناصرجان را به خود جلب کرده و با تحقیق در این دوره کتاب <em>ادبیات تاجیک در عصر ۱۷ و نیمۀ اول عصر نوزده</em> را تألیف کرده است. او در این کتاب این نکته را به اثبات رسانده که در عصر هجدهم و نیمۀ اول عصر نوزدهم، ادبیات تاجیک اساساً در بخارا، قوقند و خیوه رواج داشته است. وی با دقتنظر توانسته است خصوصیتهای هریک از این دایرهای ادبی را نشان دهد و نمایندگان آنها را معرفی کند. صدرالدین عینی، ابوالقاسم لاهوتی و میرزا تورسونزاده از دیگر ادیبانی هستند که ناصرجان به آنها توجه نشان داده است. تحقیق در ادبیات روس، و پیوند روشهای تحقیق ادبیاتشناسی و زبانشناسی از دیگر موضوعات موردتوجه ناصرخان معصومی بوده است.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی112820100901Наќши яњудиёни бухорї ва њиндуњо дар равобити тиљории Њисори Шодмон дар нимаи дувуми аср 19 ва ибтидои аср 20نقش یهودیان بخاری و هندوها در روابط تجاری حصار شادمان در نیمۀ دوم عصر ۱۹ و ابتدای عصر ۲۰15917222468FAیوسف شادیپوردانشیار تاریخ دانشگاه ملی تاجیکستانJournal Article20101004Яњудиён аз љумлаи аќвоме њастанд, ки дар ќаламрави аморати Бухоро сукунат ихтиёр карда ва дар густариши равобити тиљорї дар Осиёи Марказї наќши умда доштаанд. Ин ќавм ба далели сукунат дар ќаламрави аморати Бухоро ба «яњудиёни бухорї» машњур шудаанд. Дар пешрафти муносибатњои тиљорї дар аморати Бухоро сањми њиндуњо низ дархури таваљљуњ аст. Онњо дар шањрњои гуногуни Осиёи Марказї, хусусан аморати Бухоро нуфузи зиёде доштанд. Дар ин маќола нигоранда бо баррасии собиќаи сукунати ин аќвом дар Бухоро, теъдод ва нањваи парокандагии онњо дар бахшњои мухталифи ин минтаќа ва муаррифии муњимтарин марокизи таљаммуъи онњо, ба баррасии наќши ин ду ќавм дар рушди равобити тиљории Њисори Шодмон дар нимаи дувуми асри нуздањум ва ибтидои асри бистуми мелодї пардохтааст. Бо такя бар асноду далоили мављуд дар ин замина нигоранда чунин натиљагирї кардааст, ки яњудиёни бухорї, њиндувон ва амсоли онњо дар шањрњои Осиёи Марказї сукунат ихтиёр карда, дар пешрафти муносибатњои тиљорї, њаёти иќтисодї, иљтимої ва мадании тољикон ва дигар халќњои ин минтаќа сањми муњим доштаанд.
یهودیان ازجملۀ اقوامی هستند که در قلمروی امارت بخارا سکونت اختیار کرده و در گسترش روابط تجاری در آسیای مرکزی نقش عمده داشتهاند. این قوم بهدلیل سکونت در قلمروی امارت بخارا به «یهودیان بخاری» مشهور شدهاند. در پیشرفت مناسبتهای تجاری در امارت بخارا سهم هندوها نیز درخور توجه است. آنها در شهرهای گوناگون آسیای مرکزی، خصوصاً امارت بخارا، نفوذ زیادی داشتند. در این مقاله نگارنده با بررسی سابقۀ سکونت این اقوام در بخارا، تعداد و نحوۀ پراکندگی آنها در بخشهای مختلف این منطقه و معرفی مهمترین مراکز تجمع آنها، به بررسی نقش این دو قوم در رشد روابط تجاری حصار شادمان در نیمۀ دوم عصر نوزدهم و ابتدای عصر بیستم میلادی پرداخته است. با تکیه بر اسناد و دلایل موجود در این زمینه، نگارنده چنین نتیجهگیری کرده است که یهودیان بخاری، هندوان و امثال آنها در شهرهای آسیای مرکزی سکونت اختیار کرده، در پیشرفت مناسبتهای تجاری، حیات اقتصادی و اجتماعی و مدنی تاجیکان و دیگر خلقهای این منطقه سهمی مهم داشتهاند.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی112820100901Њамеша бо халќу ватанهمیشه با خلق وطن17318622469FAعلم خان کوچرافاستاد دانشگاه ملی تاجیکستانJournal Article20101004Мирзо Турсунзода, Шоири халќии Тољикистон, аз зумраи адибон ва суханваронест, ки ањволу осори ўро теъдоди зиёде аз муњаќќиќон ва суханварони тољик баррасї кардаанд. Дар ин маќола нигоранда пас аз баёни шарњи њоли мухтасар аз ин адиби тавонманд ба абъоди сиёсї ва иљтимоии зиндагии ў пардохтааст. Тибќи асноду мадорики мављуд Турсунзода њамеша дар љўши воќеањои сиёсї ва иљтимої ќарор дошт ва њамвора њамдаму њамнафаси халќи азизаш буд. Аз њамин рў, дар ашъори ў мавзўоти иљтимої љойгоње таъйинкунанда дорад. Достони «Номаи бинокорони роњи Душанбе-Помир» ва «Оби њаёт», ки бо њамќаламии теъдоди дигаре аз адибон ба нигориш даромада, мањсули мушоњидањои иљтимоии ўст. Осори дигари Турсунзода чун «Њамширањо», «Писари ватан», «Барои ватан» ва... моломол аз ањдофу ѓояњои ватандорї ва њифзи номусу шарафи инсонист. Турсунзода сафарњое низ ба кишварњои мухталиф доштааст. Маљмўаи ашъори «Ќиссаи Њиндустон» њосили сафари шоир ба Њиндустон аст, ки дорои бунёди ќавии гуманистї аст. Аммо аввалин сафари Турсунзода ба хориљ аз кишвар сафар ба Эрон будааст, ки дар њайати дастаи њунарии Љумњурии Тољикистон ба вуќўъ пайваст. Бинобарин бахше аз ашъори шоир низ мутаассир аз сафари ў ба Эрон ва тањти таъсири шуарое чун Саъдї ва Њофиз буда ва назирагўии ашъор ва тазмини абёти ин шоиронро ба дунбол доштааст. Бахши дигар аз фаъолиятњои Турсунзода иборат аз тарбият ва ба камол расонидани адибони љавон буд ва назми тољик ба сарпарастии ў вориди роњу равиши тозае шуд.میرزا تورسونزاده، شاعر خلقی تاجیکستان، از زمرۀ ادیبان و سخنورانی است که احوال و آثار او را تعداد زیادی از محققان و سخنوران تاجیک بررسی کردهاند. در این مقاله، نگارنده پس از بیان شرححالی مختصر از این ادیب توانمند، به ابعاد سیاسی و اجتماعی زندگی او پرداخته است. طبق اسناد و مدارک موجود، تورسونزاده همیشه در جوش واقعههای سیاسی و اجتماعی قرار داشت و همواره همدم و همنفس خلق عزیزش بود؛ ازهمینرو، در اشعار او موضوعات اجتماعی جایگاهی تعیینکننده دارد. داستان <em>نامۀ بناکاران راه دوشنبه- پامیر</em> و <em>آب حیات</em> که با همقلمی تعداد دیگری از ادیبان به نگارش درآمده، محصول مشاهدههای اجتماعی اوست. آثار دیگر تورسونزاده چون همشیرهها، پسر وطن، برای وطن و... مالامال از اهداف و غایههای وطنداری و حفظ ناموس و شرف انسانی است. تورسونزاده سفرهایی نیز به کشورهای مختلف داشته است. مجموعه اشعار <em>قصۀ هندوستان</em> حاصل سفر شاعر به هندوستان است که دارای بنیاد قوی اومانیستی است. اما اولین سفر تورسونزاده به خارج از کشور، سفر به ایران بوده است که در هیئت دستۀ هنری جمهوری تاجیکستان به وقوع پیوست؛ بنابراین بخشی از اشعار شاعر نیز متأثر از سفر او به ایران و تحت تأثیر شعرایی چون سعدی و حافظ بوده و نظیرهگویی اشعار و تضمین ابیات این شاعران را بهدنبال داشته است. بخش دیگر از فعالیتهای تورسونزاده عبارت از تربیت و به کمال رسانیدن ادیبان جوان بود و نظم تاجیک به سرپرستی او وارد راه و روش تازهای شد.