رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی71220060901Муњаммад Иќболи Лоњурї ва вожасозии форсїمحمد اقبال لاهوری و واژهسازی فارسی71020623FAسلیمان انوریاستاد دانشگاه ملی تاجیکستانJournal Article20060912Аллома Муњаммад Иќбол барои мардуми форсизабон аз шахсиятњои бисёр гиромї аст. Ў бо љуръат ва азми росих озими майдони шеъру адаби форсї шуда ва дар њузури Муллои Рум, Аттор, Њофиз ва дигарон хомањфарсої кардааст. Дар мавриди ашъор ва осори ин адиби гаронмоя ва чирадаст солњост, ки ањли ќалам бањс оростаанд. Љойгоњи волои забон ва сухан дар навиштањои Иќболи Лоњурї аввалин нуктаест, ки дар мувољања бо осори ин шоири тавонманд љалби назар мекунад. Мавзўъи маврид бањси дигар дар ашъори Иќбол корбурди вожањо ва иборотест, ки баёнгари мафоњими забон ва сухан дар ашъор аст. Дар ин замина нигоњи шоир тоза аст. Њатто худ саъй кардааст, ки ин шеваи офаринишро ба хонанда талќин кунад. Иќболи Лоњурї бо табъи дарроки худ аз тавонмандињои луѓат ва вожасозии забони форсї бархурдор шуда ва дар калимасозї, бахусус дар эљоди вожањои мураккаб даст ба ибтикор зада, ки дар ин маќола ба намунањое аз он ишора шудааст. Баррасии ин намунањо баёнгари он аст, ки тозанигорињои ин шоир дар илму адаб ба шеваи вожашиносї ва вожасозии ў бастагии мустаќим дорад.علامه محمد اقبال برای مردم فارسیزبان از شخصیتهای بسیار گرامی است. او با جرئت و عزم راسخ عازم میدان شعر و ادب فارسی شده و در حضور ملای روم، عطار، حافظ و دیگران خامهفرسایی کرده است. درمورد اشعار و آثار این ادیب گرانمایه و چیرهدست سالهاست که اهل قلم بحث آراستهاند. جایگاه والای زبان و سخن در نوشتههای اقبال لاهوری اولین نکتهای است که در مواجهه با آثار این شاعر توانمند جلب نظر میکند. موضوع مورد بحث دیگر در اشعار اقبال کاربرد واژهها و عباراتی است که بیانگر مفاهیم زبان و سخن در اشعار است. در این زمینه نگاه شاعر تازه است؛ حتی خود سعی کرده است که این شیوۀ آفرینش را به خواننده تلقین کند. اقبال لاهوری با طبع درّاک خود از توانمندیهای لغت و واژهسازی زبان فارسی برخوردار شده و در کلمهسازی، بهخصوص در ایجاد واژههای مرکب، دست به ابتکار زده که در این مقاله به نمونههایی از آن اشاره شده است. بررسی این نمونهها بیانگر آن است که تازهنگاریهای این شاعر در علم و ادب به شیوۀ واژهشناسی و واژهسازی او بستگی مستقیم دارد.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی71220060901Нигоње дубора ба тарњи «Тадвини фарњанги решашинохтии забони форсї»
(Наќди маќола)نگاهی دوباره به طرح «تدوین فرهنگ ریشهشناختی زبان فارسی» (نقد مقاله)114020625FAعبدالرحیم بهروزیاناستادیارJournal Article20060912 Навиштаи њозир бо њадафи наќду тањлили маќолаи «Дар бораи фарњанги решашинохтии забони форсї ва зарурати тадвини он» таълифи Бањмани Саркоротї, ки дар сездањумин шумораи «Номаи Фарњангистон» чоп шуда, ба нигориш даромадааст. Нигоранда бо таъкид бар ин ки унвони аслии маќола бо мавзўъ ва мењвари аслии он њамхонии комил надорад, дар бораи адами шифоњияти таорифи баёншуда аз вожањо ва истилоњоти аслии бакоррафта дар матн, яъне «фарњанг», «решашиносї», «забон» ва «забони форсї» бањс карда ва зайли ановини мустаќил бад-онњо пардохтааст. Ба назари нигоранда дар маќолаи мавриди бањс таърифи “фарњанг” бисёр мубњам ва печида аст. Дар мавриди «решашиносї» низ таърихчае аз аввалин аносири шаклгирии ин раванди таърихї дар муќаддамаи маќола омада. Аммо муаллиф дар пардохтан ба усули тадвини фарњанги решашинохтї аз зикри бархе усули асосї чашмпўшї кардааст. Дар њавзаи забон низ нигоранда бо ишора ба ин ки вуруди як вожаи дахил, он њам аз як забони ѓайрихешованд ба маљмўъаи вожагон ва балки манзумаи як забон љуз итлоќи лафз бар маънї љойгоњи дигаре надорад, ёдовар мешавад, ки дар ин маќола дар тафриќи вожањои дахил дар забони форсї ва таќсими онњо ба ду гурўњ-«вожањои дахили мансух» ва «вожањои дахили роиљ» на адабиёти классик, балки «забон ва гуфтори роиљ ва имрўзї» меъёр ќарор гирифтааст. Њол он ки решашиносии вожањои дахил, он њам аз забонњои ѓайрихешованд натиљае дар бар надорад ва агар ќарор аст коре дар ин замина сурат гирад, бењтар аст дар ќолаби маљмўае људогона бо унвони «Фарњанги решашинохтии вожањои дахил дар забони форсї» бошад. Њамчунин, муаллифи ин маќола алоќаи вофире ба гунљондани асомии хос дар фарњанги мавриди бањс дорад, ки чунин тарње дар ќолаби ин фарњанг намегунљад.نوشتۀ حاضر با هدف نقد و تحلیل مقالۀ «دربارۀ فرهنگ ریشهشناختی زبان فارسی و ضرورت تدوین آن» تألیف بهمن سرکاراتی که در سیزدهمین شمارۀ <em>نامۀ فرهنگستان</em> چاپ شده، به نگارش درآمده است. نگارنده با تأکید بر اینکه عنوان اصلی مقاله با موضوع و محور اصلی آن همخوانی کامل ندارد، دربارۀ عدم شفاهیت تعاریف بیانشده از واژهها و اصطلاحات اصلی بهکاررفته در متن، یعنی «فرهنگ»، «ریشهشناسی»، «زبان» و «زبان فارسی» بحث کرده و ذیل عناوینی مستقل بدانها پرداخته است. به نظر نگارنده، در مقالۀ مورد بحث تعریف فرهنگ بسیار مبهم و پیچیده است. درمورد «ریشهشناسی» نیز تاریخچهای از اولین عناصر شکلگیری این روند تاریخی در مقدمۀ مقاله آمده؛ اما مؤلف در پرداختن به اصول تدوین فرهنگ ریشهشناختی از ذکر برخی اصول اساسی چشمپوشی کرده است. در حوزۀ زبان نیز نگارنده با اشاره به اینکه ورود یک واژۀ دخیل، آنهم از یک زبان غیرخویشاوند به مجموعۀ واژگان و بلکه منظومۀ یک زبان جز اطلاق لفظ بر معنی، جایگاه دیگری ندارد، یادآور میشود که در این مقاله در تفریق واژههای دخیل در زبان فارسی و تقسیم آنها به دو گروه «واژههای دخیل منسوخ» و «واژههای دخیل رایج»، نه ادبیات کلاسیک، بلکه «زبان و گفتار رایج و امروزی» معیار قرار گرفته است؛ حال آنکه ریشهشناسی واژههای دخیل آن هم از زبانهای غیرخویشاوند نتیجهای دربر ندارد و اگر قرار است کاری در این زمینه صورت گیرد، بهتر است در قالب مجموعهای جداگانه باعنوان «فرهنگ ریشهشناختی واژههای دخیل در زبان فارسی» باشد. همچنین، مؤلف این مقاله علاقۀ وافری به گنجاندن اسامی خاص در فرهنگ مورد بحث دارد که چنین طرحی در قالب این فرهنگ نمیگنجد.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی71220060901Фарњангнависии форсї дар ќаламрави забони форсїفرهنگنویسی فارسی در قلمروی زبان فارسی417020629FAمرتضی رزمآرااستادیارJournal Article20060912Дар ин навишта «таърихи тањаввулоти фарњангнависии форсї» дар ќаламрави забони форсї баррасї мешавад. Бо муќоисаи ќадимитарин фарњангњои форсї бо фарњангњое, ки дар садаи бистум навишта шудаанд, метавон кулли таърихи фарњангнависии форсиро ба ду давраи «суннатї» ва «илмї» таќсим кард. Манзур аз фарњангнависии суннатї даврае аз фарњангнависи форсї аст, ки аз ќарни чањоруму панљуми њиљрї оѓоз шуд ва то поёни ќарни сездањуми њиљрї идома ёфт. Фарњангњои ин давра њам аз назари ќолаб ва њам аз назари муњтаво маъмулан такрори фарњангњои ќаблї будаанд. Дар фарњангнависии илмї, навиштани китоби луѓат ё фарњанги љадид танњо замоне ќобили таваљљуњ аст, ки бо он битавон тањаввуле эљод кард. Бо таваљљуњ ба ин нукот фарњангнависии имрўза аз назари замонї ба ду гурўњ-фарњангњои таърихї ва фарњангњои муосир таќсим мешаванд, ки нозир ба пайдоиши забоншиносии таърихї ва забоншиносии њамзамонест ва аз назари мухотабшиносї ба се даста- фарњангњои умумї, фарњангњои тахассуси ё мавзўї ва фарњангњои љомеъ таќсим мешаванд. Давраи тањаввул ва таљаддуди фарњангнависї дар Эрон аз замони Ќољория оѓоз шудаву то ба имрўз идома ёфтааст. Дар соли 1305 ш. дар Шибњи Қора китоби луѓате бо унвони «Фарњанги Низом» нигошта шуд, ки муаллифаш онро нахустин фарњанги љомеъи забони форсї хондааст. Як дања баъд аз аввалин чопи ин фарњанг Фарњангистони забон ташкил шуд, ки давраи аввал ва дувуми он ба «Фарњангистони аввал» ва «Фарњангистони дувум» шуњрат ёфтааст. «Фарњангистон севум» низ дар дињаи шаст ташкил гардид. «Фарњанги Нозиму-л-атиббо», «Фарњанги дузабонаи Њайим», «Луѓатномаи Дењхудо», «Фарњанги форсии Муин», «Фарњанги таърихии забони форсї», «Фарњанги алифбої-ќиёсии забони форсї», «Фарњанги дузабонаи нашри нав ва њазора» муњимтарин фарњангњое њастанд, ки пас аз таъсиси Фарњангистони Эрон таълиф шудаанд. Баррасии раванди тањаввули фарњангнависї дар Эрон нишондињандаи он аст, ки фарњангнависии форсӣ дар оянда ба сўи илмї шудан ва тахассусї шудан гом бархоњад дошт.در این نوشته، «تاریخ تحولات فرهنگنویسی فارسی» در قلمروی زبان فارسی بررسی میشود. با مقایسۀ قدیمیترین فرهنگهای فارسی با فرهنگهایی که در سدۀ بیستم نوشته شدهاند، میتوان کل تاریخ فرهنگنویسی فارسی را به دو دورۀ «سنتی» و «علمی» تقسیم کرد. منظور از فرهنگنویسی سنتی دورهای از فرهنگنویسی فارسی است که از قرن چهارم و پنجم هجری آغاز شد و تا پایان قرن سیزدهم هجری ادامه یافت. فرهنگهای این دوره هم ازنظر قالب و هم ازنظر محتوا معمولاً تکرار فرهنگهای قبلی بودهاند. در فرهنگنویسی علمی، نوشتن کتاب لغت یا فرهنگ جدید تنها زمانی قابل توجیه است که با آن بتوان تحولی ایجاد کرد. با توجه به این نکات فرهنگنویسی امروزه ازنظر زمانی به دو گروه فرهنگهای تاریخی و فرهنگهای معاصر تقسیم میشوند که ناظر به پیدایش زبانشناسی تاریخی و زبانشناسی همزمانی است و ازنظر مخاطبشناسی به سه دستۀ فرهنگهای عمومی، فرهنگهای تخصصی یا موضوعی و فرهنگهای جامع تقسیم میشوند. دورۀ تحول و تجدد فرهنگنویسی در ایران از زمان قاجاریه آغاز شده و تا به امروز ادامه یافته است. در سال ۱۳۰۵ش، در شبهقاره کتاب لغتی باعنوان <em>فرهنگ نظام</em> نگاشته شد که مؤلفش آن را نخستین فرهنگ جامع زبان فارسی خوانده است. یک دهه بعد از اولین چاپ این فرهنگ، فرهنگستان زبان تشکیل شد که دورۀ اول و دوم آن به «فرهنگستان اول» و «فرهنگستان دوم» شهرت یافته است. «فرهنگستان سوم» نیز در دهۀ شصت تشکیل گردید. <em>فرهنگ ناظمالاطبا</em>، فرهنگ دوزبانۀ <em>حییم</em>، <em>لغتنامۀ دهخدا</em>، <em>فرهنگ فارسی معین</em>، <em>فرهنگ تاریخی زبان فارسی</em>، <em>فرهنگ الفبایی قیاسی زبان فارسی</em> فرهنگ دوزبانۀ <em>نشر نو </em>و <em>هزاره</em> مهمترین فرهنگهایی هستند که پس از تأسیس فرهنگستان ایران تألیف شدهاند. بررسی روند تحول فرهنگنویسی در ایران نشاندهندۀ آن است که فرهنگنویسی فارسی در آینده بهسوی علمی شدن و تخصصی شدن گام برخواهد داشت.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی71220060901Нуктае чанд дар бораи фарњанги «Шарафнома»نکتهای چند دربارۀ فرهنگ شرفنامه718420630FAشوکت رستمافاستادیارJournal Article20060912Фарњанги «Шарафнома», таълифи Иброњим Ќивоми Форуќї аз љумлаи осори гаронмояи забон ва адаб форсист, ки нигориши он дар соли 878 ќ. дар Бињори Њинд ба поён расидааст. Манобеъи илмї иттилооти мухталифе дар бораи «Шарафнома» ва муаллифи он ба даст додаанд. Аз љумла ин ки Ќивомуддини Форуќї онро ба шарафи муршиди хеш, Шарафуддин Ањмад ибни Яњёи Мунирї «Шарафномаи Мунирї» номгузорї кардааст. Дар фењристњои мухталифи ганљинањои хаттї дар бораи мундариља, шакл ва замони китобати нусхањои гуногуни фарњанги «Шарафномаи Мунирї» маълумот фаровон аст. Маќолаи њозир бар мабнои ду нусхаи тољикистонии ин фарњанг тањия шудааст. Тањлили ин ду нусха нишон медињад, ки «Шарафномаи Мунирї» дорои арзишњои илмию адабии фаровони буда, ки нишондињандаи зуњури марњалаи муњимми рушду такомули фарњангнависї дар ќарни понздањуми мелодї аст. Аз вижагињои муњимми ин фарњанг ѓанои таркиботи луѓавї, боло будани арзиши илмии маълумоти ироашуда, зикри њаракоти луѓот ва тафсир бо муродифњо ва авзон ва зикри љомеъи маонї, корбурди усули шарњи маонии бархе шавоњид ва иќтибос аз Ќуръони карим ва ањодис дар тафсири маънињо ва шарњи бархе абёт аст, ки дар ин маќола бо зикри шоњидмсолњое бад-онњо пардохта шудааст. Аз маљмўъи матолиби зикршуда дар ин маќола метавон натиља гирифт, ки илми луѓатнигории форсу тољик дар ќарни понздањум тањаввулоти аљиберо пушти сар гузоштаву ба равишњои љадиде даст ёфтааст, ки баъдњо барои зуњури фарњангњои љомеъ заминањои муфиде фароњам карданд.فرهنگ <em>شرفنامه </em>تألیف ابراهیم قوامی فاروقی ازجمله آثار گرانمایۀ زبان و ادب فارسی است که نگارش آن در سال ۸۷۸ق در بیهار هند بهپایان رسیده است. منابع علمی اطلاعات مختلفی دربارة <em>شرفنامه</em> و مؤلف آن بهدست دادهاند؛ ازجمله اینکه قوامالدین فاروقی آن را به شرف مرشد خویش، شرفالدین احمدبن یحیی منیری، <em>شرفنامۀ منیری</em> نامگذاری کرده است. در فهرستهای مختلف گنجینههای خطی دربارۀ مندرجه، شکل و زمان کتابت نسخههای گوناگون فرهنگ <em>شرفنامۀ منیری</em> معلومات فراوان است. مقالۀ حاضر برمبنای دو نسخۀ تاجیکستانی این فرهنگ تهیه شده است. تحلیل این دو نسخه نشان میدهد که <em>شرفنامۀ منیری</em> دارای ارزشهای علمی و ادبی فراوانی بوده که نشاندهندۀ ظهور مرحلۀ مهم رشد و تکامل فرهنگنویسی در قرن پانزدهم میلادی است. از ویژگیهای مهم این فرهنگ، غنای ترکیبات لغوی، بالا بودن ارزش علمی معلومات ارائهشده، ذکر حرکات لغات و تفسیر با مرادفها و اوزان و ذکر جامع معانی، کاربرد اصول شرح معانی برخی شواهد، و اقتباس از قرآن کریم و احادیث در تفسیر معنیها و شرح برخی ابیات است که در این مقاله با ذکر شاهدمثالهایی بدانها پرداخته شده است. از مجموع مطالب ذکرشده در این مقاله میتوان نتیجه گرفت علم لغتنگاری فارس و تاجیک در قرن پانزدهم تحولات عجیبی را پشت سر گذاشته و به روشهای جدیدی دست یافته است که بعدها برای ظهور فرهنگهای جامع زمینههای مفیدی فراهم کردند. رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی71220060901Мухтасаре дар бораи усули илмии «Фарњанги форсї-тољикї»مختصری دربارة اصول علمی فرهنگ فارسی تاجیکی859220631FAمحمدجان شکوری بخاراییاستادیارJournal Article20060912 «Фарњанги забони тољикї», ки дар ду љилд дар соли 1969 м. дар Маскав чоп шуд ва дар соли 2006 м. дар Тењрон ба номи «Фарњанги форсии тољикї» ба табъ расид, бар асоси усули тозаи илмї тартиб ёфтааст. Дар ин фарњанг кўшиш шудааст, то суннатњои миллии луѓатноманигорї аз бархе љињот ба дараљаи дастовардњои илми љањонии аср бурда шавад. Роњу равиши муаллифони ин фарњангро «сифориши иљтимоии замон», хостањои як давраи муњимми таърихи Тољикистони Варорўд муайян кардааст. Дар дањањои бистум ва сиюми ќарни гузашта дар паи талоши понтуркистњо барои инкори мављудияти миллати тољик мардум тољик кўшиданд бо иттико ба худогоњии миллї бо ин нигариш мубориза кунанд. Бисёре аз сафњањои «Фарњанги забони тољикї» низ ба майдони њамин мубориза табдил ёфтааст. Ин фарњанг исбот кард, ки забони тољикии имрўз бештар аз њазор сол таърих дорад ва аз шеъри Рўдакї оѓоз шудааст. Яке аз ањдофи тартибдињандагони ин фарњанг исботи ин њаќиќат буд, ки ончи мо имрўз «забон тољикї» меномем, њамон забони форсї аст ва барои исботи ин муддао намоён овардани љуѓрофияи таърихии вожа яке аз усули илмї ќарор гирифт. Њадафи аслї аз тадвини ин фарњанг дастёбии хонандаи имрўзи тољик ба андўхтањои олии забон ва пешгирї аз дурии ў аз забони модарї аст. Маљмўъи баррасињои анљомгирифта дар ин маќола рољеъ ба ин фарњанг ва заъфњову ќувватњои он ин натиљаро дар пай доштааст, ки бо вуљуди мушоњидаи андаке сањву хато дар шарњу маънидоди калимањо ва иборатњо «Фарњанги забони тољикї» вазифањои бузурги таърихии худро муваффаќиятомез анљом додааст.<em>فرهنگ زبان تاجیکی</em> که در دو جلد در سال ۱۹۶۹م در مسکو چاپ شد و در سال ۲۰۰۶م در تهران بهنام<em> فرهنگ</em> <em>فارسی تاجیکی</em> بهطبع رسید، براساس اصول تازۀ علمی ترتیب یافته است. در این فرهنگ کوشش شده است تا سنتهای ملی لغتنامهنگاری از برخی جهات به درجۀ دستاوردهای علم جهانی عصر برده شود. راه و روش مؤلفان این فرهنگ را «سفارش اجتماعی زمان»، خواستهای یک دورۀ مهم تاریخ تاجیکستان ورارود معیّن کرده است. در دهههای بیستم و سیام قرن گذشته درپی تلاش پانترکیستها برای انکار موجودیت ملت تاجیک، مردم تاجیک کوشیدند با اتکا به خودآگاهی ملی با این نگرش مبارزه کنند. بسیاری از صفحههای <em>فرهنگ زبان تاجیکی</em> نیز به میدان همین مبارزه تبدیل یافته است. این فرهنگ اثبات کرد که زبان تاجیکی امروز بیشتر از هزار سال تاریخ دارد و از شعر رودکی آغاز شده است. یکی از اهداف ترتیبدهندگان این فرهنگ اثبات این حقیقت بود که آنچه ما امروز «زبان تاجیکی» مینامیم، همان زبان فارسی است و برای اثبات این مدعا نمایان آوردن جغرافیای تاریخی واژه یکی از اصول علمی قرار گرفت. هدف اصلی از تدوین این فرهنگ دستیابی خوانندۀ امروزی تاجیکی به اندوختههای عالی زبان و پیشگیری از دوری او از زبان مادری است. مجموع بررسیهای انجامگرفته در این مقاله راجع به این فرهنگ و ضعفها و قوّتهای آن، این نتیجه را درپی داشته است که باوجود مشاهدۀ اندکی سهو و خطا در شرح و معنیداد کلمهها و عبارتها، <em>فرهنگ زبان تاجیکی</em> وظیفههای بزرگ تاریخی خود را موفقیتآمیز انجام داده است.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی71220060901Куллиёти Садриддин Айнї ва эњёи луѓатномаи ў–«Луѓати нимтафсилии тољикї барои забони адабии тољик»کلیات صدرالدین عینی و احیای لغتنامۀ او لغت نیمتفصیلی تاجیکی برای زبان ادبی تاجیک9310220632FAکمالالدین عینیاستادیارJournal Article20060912Пас аз вафоти Садриддин Айнї масъалаи нашри Куллиёти осори ў ба миён омад ва тайи ду сол бойгонии осори ў ба диќќат мавриди баррасї ќарор гирифт. Дар солњои 1954-1956 м. дар миёни дастхатњои архиви шахсии Айнї як даста мусаввада аз корњое, ки дар тайи солиёни тўлонї барои таълифи луѓатномаи тољикї анљом дода буд, пайдо шуд. Ба гуфтаи худи муаллиф дар китоби «Мухтасари тарљумаи њоли худам» ин луѓатнома 15 њазор луѓатро дар бар дорад. Аммо чун нусхаи комили он дар даст нест, даќиќан маълум нест, унвони он чї будааст. Фаќат дар яке аз авроќи мусаввада, ки дар архиви Айнї боќї монда, ин асар «Луѓати нимтафсилии тољик барои забони адабии тољик» номида шудааст. Дар маќолаи њозир нигоранда ба тафсил ба табйини равиши худ барои тањия ва такмили илмии ин луѓатнома пардохтааст. Тибќи гуфтаи ў мундариљоти ин китоб беш аз 11њазор луѓат аст, ки 50 дарсади ин луѓатњо аз забони зиндаи халќи тољик ва 50 дарсади дигар аз китобњои луѓат ва адабиёт гирифта шудаанд. Нимаи 50 дарсади дувум луѓатњое њастанд, ки барои фоида бурдан аз адабиёти классики тољик ба кор бурда мешаванд ва нимаи дигар низ луѓатњое њастанд, ки феълан дар адабиёти нафисаи имрўзи тољик ба кор мераванд, аммо маъноњои онњо барои оммаи навсаводон равшан нест. Нигоранда дар поён ёдовар шудааст, ки луѓатњои забони зиндаи тољик, ки дар ин китоб гирд омада, хизонаи забони зиндаи халќ аст, ки њанўз дастнорасида аст.پس از وفات صدرالدین عینی مسئلۀ نشر کلیات آثار او بهمیان آمد و طی دو سال، بایگانی آثار او بهدقت مورد بررسی قرار گرفت. در سالهای ۱۹۵۴-۱۹۵۶م، در میان دستخطهای آرشیو شخصی عینی یک دسته مسوّده از کارهایی که در طی سالیان طولانی برای تألیف لغتنامۀ تاجیکی انجام داده بود، پیدا شد. به گفتۀ خود مؤلف، در کتاب <em>مختصر ترجمۀ حال خودم</em>، این لغتنامه 15هزار لغت را دربردارد؛ اما چون نسخۀ کامل آن در دست نیست، دقیقاً معلوم نیست عنوان آن چه بوده است. فقط در یکی از اوراق مسوّده که در آرشیو عینی باقی مانده، این اثر <em>لغت نیمتفصیلی تاجیک برای زبان ادبی تاجیک</em> نامیده شده است. در مقالۀ حاضر، نگارنده بهتفصیل به تبیین روش خود برای تهیه و تکمیل علمی این لغتنامه پرداخته است. طبق گفتۀ او، مندرجات این کتاب بیش از 11هزار لغت است که 50 درصد این لغتها از زبان زندۀ خلق تاجیک و 50 درصد دیگر از کتابهای لغت و ادبیات گرفته شدهاند. نیمۀ 50 درصد دوم لغتهایی هستند که برای فایده بردن از ادبیات کلاسیک تاجیک بهکار برده میشوند و نیمۀ دیگر نیز لغتهایی هستند که فعلاً در ادبیات نفیسۀ امروز تاجیک بهکار میروند؛ اما معناهای آنها برای عامۀ نوسوادان روشن نیست. نگارنده در پایان یادآور شده است که لغتهای زبان زندۀ تاجیک که در این کتاب گرد آمده، خزانة زبان زندۀ خلق است که هنوز دستنارسیده است.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی71220060901Мушкилоти вожагузинї ва истилоњсозї дар Тољикистонمشکلات واژهگزینی و اصطلاحسازی در تاجیکستان10310820633FAسیدجعفر قادریاستادیارJournal Article20060912Ба вуљуд омадани истилоњи «адабиёти тољик» дар соли 1924 м. сабаби дурии тољикон аз истилоњи таърихии «адабиёти форсї» шуд. Аз њамин рў барои аз миёни бурдани каљфањмињо ва иѓвогарињо истилоњи «адабиёти форс-тољик» ба вуљуд омад, ки њам мазмуни чандњзорсолаи «адабиёти форсї»-ро инъикос медод ва њам таркиби навзоди «адабиёти тољик»-ро њаммаънои он мекард. Дар ин замина таваљљуњ ба њамбастагии таркибњои «адабиёти форсї» ва «адабиёти тољик» бисёр њоизи ањаммият аст. Њамакнун, ки забони тољикї аз ќайду банд рањо шуда ва роњи додуситадњои фарњангї бо њамаи кишварњо боз шудааст, метавон вожагузинї ва истилоњсозиро дар доираи нави имконоти дохилии ин забон ривољ дод. Аз он љо, ки забони орї аз истилоњоти илмї њаргиз комил нест, забони тољикї низ барои комил шудан ниёзманди эњёи забони илм ва муодилсози истилоњоти илмї ва фаннии роиљ дар забонњои гуногуни дунёст, ки дар ин маќола ба намунањое аз ин вожасозињо ишора шудааст.بهوجود آمدن اصطلاح «ادبیات تاجیک» در سال ۱۹۲۴م سبب دوری تاجیکان از اصطلاح تاریخی «ادبیات فارسی» شد؛ ازهمینرو، برای از میان بردن کجفهمیها و اغواگریها اصطلاح «ادبیات فارس- تاجیک» بهوجود آمد که هم مضمون چندهزارسالۀ «ادبیات فارسی» را انعکاس میداد و هم ترکیب نوزاد «ادبیات تاجیک» را هممعنای آن میکرد. در این زمینه توجه به همبستگی ترکیبهای ادبیات فارسی و ادبیات تاجیک بسیار حائز اهمیت است. هماکنون که زبان تاجیکی از قیدوبند رها شده و راه دادوستدهای فرهنگی با همۀ کشورها باز شده است، میتوان واژهگزینی و اصطلاحسازی را در دایرۀ نو امکانات داخلی این زبان رواج داد. از آنجا که زبان عاری از اصطلاحات علمی هرگز کامل نیست، زبان تاجیکی نیز برای کامل شدن نیازمند احیای زبان علم و معادلسازی اصطلاحات علمی و فنی رایج در زبانهای گوناگون دنیاست که در این مقاله به نمونههایی از این واژهسازیها اشاره شده است.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی71220060901Нигоње кўтоњ бар «Мулаххасуллуѓот»
(Наќди китоб)نگاهی کوتاه بر ملخّصاللّغات (نقد کتاب)10912620634FAمسعود قاسمیاستادیارJournal Article20060912Ин маќола наќди китоби «Мулаххасуллуѓот<strong>»</strong> таълифи Њасан Хатиби Кирмонї аст, ки ба эњтимоми Сайидмуњаммад Дабирсиёќї ва Ѓуломњусайн Юсуфї ба соли 1362 ба чоп расидааст. Ин китоб аз фарњангњои арабї ба форсї аст, ки ба гуфтаи мусањњењон, ањволи муаллиф ва замони таълифи он маълум нест. Аммо дар поёни китоб омада, ки дар санаи 938 ќ. дар шањри Кирмон китобат шудааст. Ин фарњанги кўчак, ки беш аз 4 њазор луѓатро дар худ љой дода, бисёре аз луѓоту маонии «Муњаззабу-л-асмоъ»-ро наќл кардааст. Нигорандаи ин маќола дар зимни мутолиаи ин китоб ба нуктањое даст ёфта, ки ба тартиби сафња бад-онњо ишора кардааст. Дар ин асар ба далели ин ки мусањњењон ба њангоми додани тартиби алифбоии даќиќ ба луѓот, тартиби нусхаи аслро ба диќќат тавсиф накардаанд, мушаххас кардани мавориде, ки эњтимолан худи муаллифи <strong>«</strong>Мулаххасуллуѓот»ё котиби он дар наќл аз марољеъ дучори лаѓзиш шудаанд, номумкин шудааст. Аз њамин рў нигоранда ба зикри мавориди нодуруст ба њамроњи шоњидмсолњое аз манобеъи дигар басанда кардааст.این مقاله نقد کتاب <em>ملخّصاللّغات</em> تألیف حسن خطیب کرمانی است که به اهتمام سیدمحمد دبیرسیاقی و غلامحسین یوسفی به سال ۱۳۶۲ بهچاپ رسیده است. این کتاب از فرهنگهای عربی به فارسی است که به گفتۀ مصصحان، احوال مؤلف و زمان تألیف آن معلوم نیست؛ اما در پایان کتاب آمده که در سنۀ ۹۳۸ق در شهر کرمان کتابت شده است. این فرهنگ کوچک که بیش از 4هزار لغت را در خود جای داده، بسیاری از لغات و معانی <em>مهذّبالاسماء</em> را نقل کرده است. نگارندۀ این مقاله درضمن مطالعۀ این کتاب به نکتههایی دست یافته که بهترتیب صفحه بدانها اشاره کرده است. در این اثر بهدلیل اینکه مصصحان بههنگام دادن ترتیب الفبایی دقیق به لغات، ترتیب نسخۀ اصل را بهدقت توصیف نکردهاند، مشخص کردن مواردی که احتمالاً خود مؤلف <em>ملخّصاللّغات </em>یا کاتب آن در نقل از مراجع دچار لغزش شدهاند، ناممکن شده است؛ ازهمینرو، نگارنده به ذکر موارد نادرست بههمراه شاهدمثالهایی از منابع دیگر بسنده کرده است.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی71220060901Сайре дар «Фарњанги осори Љомї»سیری در فرهنگ آثار جامی12713620635FAژیلاگل نظراوااستادیارJournal Article20060912Луѓатнигории форсии тољикї таърихи хеле ќадимї ва ѓанї дорад. Аммо луѓатнома ё фарњанги осор ё асари људогонаи шоирон ва адибон хеле кам тадвин ва нашр шудааст. «Фарњанги осори Љомї» дар луѓатнигории тољик аввалин фарњанги нисбатан комили мансуб ба осори як адиб ба шумор меравад. Фарњанги мазкур 15 њазор калима ва иборатро дар бар гирифта, аз ду љилд иборат буда ва дар он калимот ва иборатњо бар асоси њуруфи алифбо танзим шудааст. Дар ин маќола ба таври интихобї шарњу тафсири бархе вожањои ин фарњанг дар муќоиса бо «Фарњанги забони тољикї» зикр шудааст. Дар поён муаллиф ба ин натиља расида, ки «Фарњанги осори Љомї» хусусиятњои забони осори бадеии шоирро ба ќадри кофї бозтоб намудааст; Аз ин рў, нашри ин асар барои шинохти осори Љомї манбае арзишманд мањсуб мешавад.لغتنگاری فارسی تاجیکی تاریخی خیلی قدیمی و غنی دارد؛ اما لغتنامه یا فرهنگ آثار یا اثر جداگانۀ شاعران و ادیبان خیلی کم تدوین و نشر شده است. فرهنگ آثار جامی در لغتنگاری تاجیک، اولین فرهنگ نسبتاً کامل منسوب به آثار یک ادیب بهشمار میرود. فرهنگ مذکور 15هزار کلمه و عبارت را دربر گرفته، از دو جلد عبارت بوده و در آن کلمات و عبارتها براساس حروف الفبا تنظیم شده است. در این مقاله، بهطور انتخابی شرح و تفسیر برخی واژههای این فرهنگ در مقایسه با فرهنگ زبان تاجیکی ذکر شده است. در پایان مؤلف به این نتیجه رسیده که فرهنگ آثار جامی خصوصیتهای زبان آثار بدیعی شاعر را بهقدر کافی بازتاب نموده است؛ ازاینرو، نشر این اثر برای شناخت آثار جامی منبعی ارزشمند محسوب میشود.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی71220060901Фарњангнависии навини тољик дар панљаи сиёсати синфиятгароفرهنگنویسی نوین تاجیک در پنجۀ سیاست صنفیتگرا13714720636FAعبدالخالق نبویاستادیارJournal Article20060912Дар солњои барќарор шудани њокимияти Шўравї пажўњиши илми забон, адабиёт ва фарњанги тољикї бо истифода аз дастовардњои илми љањонї танзим шуд ва натиљањои хубе низ ба даст омад; Аммо ин њама дар заминаи сиёсатњои њизби коммунист иљро мешуд ва аз ин сабаб дар љараёни амалї шудани онњо натоиљи хуб ва бад аѓлаб пањлўи њам буданд. Таърихи таълиф, баррасї ва лаѓви нахустин фарњанги тољикї-русї ба номи «Луѓати Бектош» бозгўкунндаи ин фарозу нишеб дар фарњангнависии тољик аст. Назруллоњи Бектош аз бунёдгузорони илми филологияи тољик аст, ки њамеша дар муќовамат бо сиёсати фарњангии Шўравї ќарор дошт. Дар ин маќола, ки бо њадафи баррасии луѓати тољикї- русии Бектош ба нигориш даромада, ибтидо шароити таърихии тадвини ин фарњанг зикр шуда ва дар идома назароти Бертелс дар бораи ин фарњанг наќд шудааст. Муаллиф дар поён натиља гирифтааст, ки Бектош ба унвони аввалин муаллифи луѓатномаи дузбона ва фарњангнависии нави тољик зарурати тадвини луѓати умумии забони форсиро дарк карда ва ба раѓми назари иддае мабнї бар «синфї будани луѓат», «њушёрии синфї њангоми тартиб додани луѓат» ва «инъикоси сиёсат дар луѓат» ба тадвин он њиммат гумоштааст.در سالهای برقرار شدن حاکمیت شوروی، پژوهش علمی زبان، ادبیات و فرهنگ تاجیکی با استفاده از دستاوردهای علم جهانی تنظیم شد و نتیجههای خوبی نیز بهدست آمد؛ اما اینهمه درزمینۀ سیاستهای حزب کمونیست اجرا میشد و از این سبب، در جریان عملی شدن آنها نتایج خوب و بد اغلب پهلوی هم بودند. تاریخ تألیف، بررسی و لغو نخستین فرهنگ تاجیکی- روسی بهنام لغت بیکتاش بازگوکنندۀ این فرازونشیب در فرهنگنویسی تاجیک است. نذرالله بیکتاش از بنیادگذاران علم فیلولوژی تاجیک است که همیشه در مقاومت با سیاست فرهنگی شوروی قرار داشت. در این مقاله که با هدف بررسی <em>لغت تاجیکی- روسی </em>بیکتاش به نگارش درآمده، ابتدا شرایط تاریخی تدوین این فرهنگ ذکر شده و در ادامه نظرات ا.ا. برتلس دربارۀ این فرهنگ نقد شده است. مؤلف در پایان نتیجه گرفته است که بیکتاش، بهعنوان اولین مؤلف لغتنامۀ دوزبانه و فرهنگنویسی نوی تاجیک، ضرورت تدوین لغت عمومی زبان فارسی را درک کرده و بهرغم نظر عدهای مبنی بر «صنفی بودن لغت»، «هوشیاری صنفی هنگام ترتیب لغت» و «انعکاس سیاست در لغت»، به تدوین آن همت گماشته است.رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستانرودکی: پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی71220060901Фарњангнигорї ва забони адабии муосири тољикїفرهنگنگاری و زبان ادبی معاصر تاجیکی14816420637FAسیفالدین نظرزادهاستادیارJournal Article20060912Фарњангнигорї дар забони тољикї таърихї тўлонї дорад. Аммо аз авохири дањаи бистуми асри гузашта зарурати тањия ва тадвини фарњангњои нави забони тољикӣ ба миён омад. Дар њамоише бо номи «Конфронси якуми омўзиши кодрњои тавлиди Тољикистони Шўравї» , ки ба соли 1932 м. дар Ленинград баргузор гардид, масъалаи тартиб додани фарњангњои гуногун, танзими усули истилоњсозии забони тољикї ва... баррасї шуд ва донишмандони барљастае чун Олденбург, Бертелс, Фрейман, Зарубин, Якобсон ва... андешањои худро баён карданд. Бо њадафи амалї кардани тавсияњои ин конфронс њайате зери назари Садриддин Айнї ташкил шуд ва бо њадафи тањияи «Луѓати русї- тољикї» оѓоз ба кор кард. Дар ин маќола муаллиф ибтидо вижагињои ин фарњангро баршумурда ва ба баёни назароти Бертелс дар хусуси ин фарњанг ва низ фарњанги дигаре бо унвони «Луѓатномаи тафсирии забони тољикї» пардохтааст. Дар идома назари суханронони дигари ин конфронсро дар бораи мушкилоти марбут ба тартиби фарњангњои дузбона, назарияњои нав дар заминаи усули луѓатсозї, лузуми таълифи луѓатномаи тафсилии истилоњоти сиёсї ва... зикр кардааст. Дар поён низ ба мушкилоти фарњангсозї ва фарњангнигории ин давра, ки мутаассир аз фазои сиёсии он рўзгор буда, ишора кардааст.فرهنگنگاری در زبان تاجیکی تاریخی طولانی دارد؛ اما از اواخر دهۀ بیستم عصر گذشته، ضرورت تهیه و تدوین فرهنگهای نوی زبان تاجیکی بهمیان آمد. در همایشی بانام «کنفرانس یکم آموزش کادرهای تولیدی تاجیکستان شوروی» که به سال ۱۹۳۲م در لنینگراد برگزار گردید، مسئلۀ ترتیب فرهنگهای گوناگون، تنظیم اصول اصطلاحسازی زبان تاجیکی و... بررسی شد و دانشمندان برجستهای چون الدینبورگ، برتلس، فریمان، زاروبین، یاکوبسن و... اندیشههای خود را بیان کردند. با هدف عملی کردن توصیههای این کنفرانس هیئتی زیر نظر صدرالدین عینی تشکیل شد و با هدف تهیۀ <em>لغت روسی- تاجیکی</em> آغاز به کار کرد. در این مقاله، مؤلف ابتدا ویژگیهای این فرهنگ را برشمرده و به بیان نظرات برتلس درخصوص این فرهنگ و نیز فرهنگ دیگری باعنوان <em>لغتنامۀ تفسیری زبان تاجیکی</em> پرداخته است. در ادامه، نظر سخنرانان دیگر این کنفرانس را دربارة مشکلات مربوط به ترتیب فرهنگهای دوزبانه، نظریههای نو درزمینۀ اصول لغتسازی، لزوم تألیف لغتنامۀ تفصیلی اصطلاحات سیاسی و... ذکر کرده است. در پایان نیز به مشکلات فرهنگسازی و فرهنگنگاری این دوره که متأثر از فضای سیاسی آن روزگار بوده، اشاره کرده است.